بازار اراک به‌عنوان آخرین اثر معماری ایرانی در مرکز شهر اراک قد برافراشته و از محل‌های تجاری پررونق شهر است. این بازار که به بازار سرپوشیده نیز معروف است، با کمتر از یک کیلومتر طول دارای طاق‌هایی بلند و دیوارهای مرتفع است. طول دیوارهای بازار اراک به حدود هفت متر می‌رسد و شامل انواع واحدهای تجاری متعدد است. با ورود به بازار می‌توان انواع مایحتاج از اجناس لوکس و زیورآلات گرفته تا سوغاتی‌های استان و لباس را تهیه کرد.
بازارها در گذشته نه تنها دارای امکانات تجاری بودند، بلکه مجموعه امکاناتی چون مسجد، بارانداز، کاروانسرا، آب‌انبار، سقاخانه، حمام و … نیز در اختیار داشتند که بازار اراک نیز از این امر مستثنی نیست. با این حال، بسیاری از امکانات جانبی بازار اراک در گذشته، ویران و تخریب شده است و اکنون تنها مسجد، سقاخانه و بارانداز در بازار به چشم می‌خورد.
بازار اراک یکی از اولین بناهای ساخته شده در شهر اراک است. اما بنای مجموعه فعلی بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبارها، گذرها و کاروانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شده است. چهارسوقی در مرکز این بازار قرار گرفته و دارای دو مسیر شمالی جنوبی و شرقی غربی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده‌اند.
تاریخچه ساخت
تاریخ شکل‌گیری و ساخت این بازار دیدنی به دوران ساخت شهر قدیم سلطان‌آباد باز می‌گردد، در واقع تاریخ ساخت بازار و شهر یکی است. طبق اطلاعات به دست آمده از اسناد و مدارک موجود، ساخت شهر احتمالا بیست سال طول کشیده است و این بازار و بخش‌های متفاوت آن از جمله راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در همین مدت شکل گرفته‌اند. بنای اولیه‌ی این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) در اوایل قرن سیزدهم گذاشته است که مسجد و مدرسه‌ای در بازار به نام وی وجود دارد.
یکی از دلایل اصلی برای ساخت این بازار، رونق اقتصادی در حوالی سلطان‌آباد بود. محصولات کشاورزی مرغوب و شهرت جهانی فرش ساروق ایجاد مرکزی برای عرضه و فروش این محصولات شد.
معماری
مجموعه بازار اراک نقشه‌ای از پیش طراحی شده دارد و بر خلاف سایر بازارها، مسیر آن آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار و گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کنند، پایه و اساس بافت شطرنجی شهر سلطان‌آباد را ایجاد کرده‌اند.
این بازار دارای دو محور عمود بر هم است که یکی محور شمالی‌جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و دیگری محور شرقی‌غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی‌غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.
به علت معماری خاص به کار رفته در ساخت بنای بازار، هوای داخل بازار در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان علی‌رغم سرپوشیده بودن، بسیار خنک است.
این دو محور همدیگر را در محلی معروف به چهارسوق قطع می‌کنند که در این محل یک حوض سنگی نیز وجود دارد. مساحت کل مجموعه‌ی بازار بالغ بر ۱۴ هکتار است. در قدیم، در چهار طرف بازار ۴ دروازه به نام‌های دروازه قبله، راهزان، شهرجرد و حاج علی‌نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند.
در ساخت این مجموعه، بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شده است. در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.
سقف بازار به صورت گنبدی است و در نمای پشت‌بام، گنبدها در دو محور شمالی‌جنوبی و شرقی‌غربی به صورت ممتد دیده می‌شوند که گنبد مربوط به چهارسوق یا همان محل تلاقی دو محور، بزرگ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها است. در مرکز هر گنبد، نور‌گیر چندضلعی تعبیه شده است که علاوه بر نقش نورگیری، کار تهویه را نیز بر عهده دارد.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد
بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شد؛ بنابراین ورودی شهر از چهار سو از بازار آغاز می‌شده است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوی در شهر استقرار یافته که بر تمام شهر اشراف داشته است. راه‌های داخلی بازار به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در هنگام حوادث و خصوصا آتش‌سوزی، دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور کلیه سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار دارند و با یکدیگر در ارتباط هستند.
مکان‌های موجود در بازار
در بازار، ۵۰۰ باب مغازه وجود دارد که همه در راسته‌ی بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی و باراندازها و انبارها و کارگاه‌های تولیدی در ۲۰ سرا و تیمچه فعالیت دارند.
تیمچه‌ها در طرفین بازار و به فاصله‌ی ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به تیمچه‌ی کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب‌فروشان، نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافته‌اند مانند پوشاک و غیره اشاره کرد.
سراها و تیمچه‌ها
در مسیرهای طولی و عرضی بازار، سراها و تیمچه‌هایی وجود دارند که ساختمان آن‌ها معمولا دو طبقه هستند که در بعضی از آن‌ها تجار یا مسافرانی که از نقاط دور برای خرید به بازار می‌آمدند، شب را در طبقه دوم سپری می‌کردند. سراها علاوه بر ایفای نقش تجاری، به‌عنوان اقامتگاه موقت نیز استفاده می‌شدند. بازار دارای سراهای گوناگون است. برخی از این سراها به نام بنیانگذار آن یا نوع کالا و محصولاتی که در آنجا یافت می‌شود، شهرت یافته‌اند. زيباترين و مهم‌ترين سراس بازار كه همچنان توانسته ساختار اوليه‌ی خود را حفظ کند، سرای كاشانی است كه به بازار فرش اختصاص يافته است.
حمام‌ها
بازار اراک دارای چهار حمام بوده است که بنا بر اقتضای زمان، برخی از آن‌ها تغییر کاربری داده‌اند. نام این حمام‌ها عبارت بود از حمام چهارسوق، حمام نو، حمام شیخ‌الاسلام و حمام فیروزه.
کارکردهای بازار
بازارها از ابتدای وجود در ايران، هميشه مركز تصميم‌گيری‌های مهم سياسی و اقتصادی و همچنين مركز امداد و كمک به درماندگان بوده‌اند، ضمن اين كه بهترين هنر معماری بر اساس مصالح موجود در محل و نوع آب و هوای حاكم بر منطقه در ساخت بازارها به كار گرفته می‌شد.
کارکرد اقتصادی
بازار وسیعی چون بازار اراک، امکانات و زیرساخت‌های لازم برای مبادلات کالا را در اختیار دارد. امکاناتی از جمله انبار، محل نگه‌داری و تخلیه‌ی کالا، مراکز فروش و سراها و تیمچه‌های متعدد؛ بنابراین، این محل توانسته عامل سازنده‌ای برای جذب فروشندگان و خریداران باشد و موجب رونق اقتصادی منطقه شود. امروزه بازار اراک جایگاه خاصی در صادرات کالاهایی چون خشکبار و صنایع دستی، به خصوص فرش دستباف، دارد.
کارکرد اجتماعی
بازار مکانی است که طبقات مختلف اجتماعی، قومی، نژادی و فرهنگی در آن جمع شده و با هم ارتباط برقرار می‌کنند. بازار، محلی برای برخورد خریدار و فروشنده است که به شکل‌گیری نظام عرضه و تقاضا می‌انجامد.
کارکرد سیاسی
از جمله کارکردهای دیگر بازار می‌توان به مکانی برای شورش‌ها و اعتصاب‌های سیاسی در طول تاریخ اشاره کرد. در دوران مشروطه، رقابت تاجران اراک با انحصارطلبی شرکت‌های خارجی که در آن زمان در زمینه‌ی تولید و تجارت فرش در بازار فعال بودند، باعث شد تا شهر اراک و به موازات آن بازار به یکی از کانون‌های عمده مبارزه با سرمایه‌داری خارجی تبدیل شود. بازاریان و وابستگان به اقتصاد بازار، تحت تأثیر جریان نهضت مشروطه قرار گرفتند و این مسئله موجب نشر افکار ضد استعماری و ترقی‌خواهانه در شهر شد.
ثبت ملی
بازار اراک در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۲۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در جنب بازار، مسجد و مدرسه‌ی سپهدار قرار دارد كه يكی از زيباترين جاهای دیدنی اراک است و پشت بام بازار كاملا بر حياط مدرسه و مسجد سپهدار مشرف است.
این مجموعه تاریخی‌اقتصادی با گذشت بیش از دو قرن، همچنان به‌عنوان قلب اقتصادی شهر اراک مطرح است، اگرچه در گذر زمان، دستخوش تغییراتی در شکل و ماهیت مشاغل و کاربری‌های آن شده، اما همچنان زنده و پویا است و در ابعاد مختلف اقتصادی و فرهنگی و گردشگری، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.
نویسنده: حمیده کریمی