در مورد آرامگاه ابوسعید ابوالخیر، نظرات مختلفی وجود دارد. برخی بر این اعتقاد هستند که مزار شیخ در مهنه دشت خاوران در جمهوری ترکمنستان قرار دارد. برخی دیگر نیز مزار شیخ را واقع در مهنه شهرستان مه ولات تربت حیدریه می‌دانند. طبق منابع معتبر، ازجمله نویسنده اسرارالتوحید که نوه شیخ بوده است، آرامگاه شیخ ابوسعید ابوالخیر به شیوه خانقاهی و براساس سبک معماری عارفانه در دشت خاوران ترکمنستان نزدیک عشق‌آباد واقع شده است. اما در این نوشتار قصد بر این است که آرامگاه منسوب به شیخ در تربت حیدریه مورد بررسی قرار گیرد، زیرا این مکان نیز در نزد کسانی که به شیخ ارادت دارند، مکان مقدس و مهمی محسوب می‌شود.
در مورد این آرامگاه سند معتبری وجود ندارد. اما در بالای آن اشعاری نوشته شده است که آن را به نام مزار شیخ ابوسعید معرفی می‌کند. باستانی پاریزی احتمال را بر این می‌گذارد که شاید این مکان در گذشته قدمگاه شیخ ابوسعید بوده است.
موقعیت آرامگاه
بنای آرامگاه ابوسعید از جاهای دیدنی تربت حیدریه به شمار می‌رود و در ۵۵ کیلومتری جنوب شرق تربت حیدریه و هفت کیلومتری فیض‌آباد در روستای مهنه واقع شده است.
معماری
بنای آرامگاه به‌صورت یک مجموعه ساخته شده است. معماری آرامگاه به‌صورتی است که محل آرامگاه در سمت شمالی مجموعه قرار گرفته است. قسمت شرق ساختمان، اتاق‌های مربوط به خدمتکاران، نمازخانه و مسجد قرار گرفته‌اند. مجموعه دارای شبستان‌هایی در سمت شمال نیز است که در حدود هشت سال پیش بازسازی شدند. کف شبستان‌ها نیز با آجر فرش شده است. شبستان‌ها دارای گنبدخانه‌هایی هستند که بازسازی و مرمت شده‌اند. در سال ۸۹ نیز قرار شد که برای صحن آرامگاه محوطه‌هایی در نظر گرفته شود. گفته شده که معماری آرامگاه به شیوه معماری دوره سلجوقی است، اما قدمت آن را به دوره قاجار می‌رسد. به نظر می‌رسد که گنبدخانه‌ها در دوره قاجار ترمیم شده‌اند.
با توجه به کتاب اسرارالتوحید نوشته محمد بن منور، نواده شیخ، ابوسعید ابوالخیر به شهرهای مهم و معروف خراسان بر قدم تجرید و توکل، سفرهایی کرده و به زیارت تربت مشایخ و اولیاء پرداخته است. بنابراین می‌توان از این طریق به سخن باستانی پاریزی استناد کرد و قدمگاه بودن این مکان را پذیرفت.
مجموعه آرامگاهی
معماری مقبره شیخ به صورت یک مجموعه آرامگاهی ساخته شده است. هیلن براند در مورد مجموعه‌های آرامگاهی در معماری اسلامی نظرات خاصی دارد. براند بر این عقیده است که هدف از ساختن مجموعه‌های آرامگاهی این بود که دین اسلام ساختن مقبره را رد می‌کرد بنابراین کسانی که به ساخت مقبره اعتقاد داشتند از طریق ساخت مجموعه‌های اینچنینی با امکاناتی مثل مسجد سعی داشتند تا با مهم جلوه دادن وظایف مذهبی به خواست خود دست یابند و از این طریق آرامگاه را بخشی از مجتمع عمومی که شامل مسجد و رباط و... بود جلوه داده و به آن رنگ تقدس می‌دادند.
هدف دیگر این بود که مطابق اعتقادات اسلامی با به جا گذاشتن بناهای عام‌المنفعه آمرزش و صواب برای خود برجای بگذارند. با توجه به یافته‌های تحقیق و آثار مجموعه‌های آرامگاهی برجای مانده به نظر می‌رسد آغاز ساخت این نوع مجموعه‌ها در ایران از دوره سلجوقی به بعد ارتباط مستقیم با جریانات تصوف و به‌خصوص شخص ابوسعید ابوالخیر صوفی بزرگ قرون چهار و پنج هجری داشته است. اگرچه این تفسیر با مقبره ابوسعید در ترکمنستان منطبق‌تر به نظر می‌رسد، اما آرامگاه منصوب به شیخ در تربت حیدریه نیز مجموعه‌ای ساخته شده و دارای مسجد و رباط است.
ساخت بناهای عام‌المنفعه در کنار خانقاه و سپس در کنار مقبره شیخ ابوسعید ریشه در ماهیت اجتماعی تصوف اسلامی یعنی نیکویی و احسان به مردم و رعایت برابری و برادری داشته است. ابوسعید با تاسیس بناهای عام‌المنفعه و ارائه خدمات عمومی سعی می‌کرد مشکلات جامعه را که در اثر رذائل اخلاقی اعضای ناصالح آن به‌وجود آمده بود، حل کند.
ساختمانی که آرامگاه شیخ در آن قرار دارد، اتاقی به ابعاد هشت در چهار با سقف هلالی است که در وسط آن صورت قبری است که متن ذیل بر آن نوشته شده است: «ابو سعید فضل الدین ابی محمد بن احمد مهینی ۳۵۷ـ۴۴۰ هجری»،
سآ لتک بل اوصیک ان مت فا کتبی علی لـوح قبری کان هاذا متیم
لعل شجییا عـارفآ سنن الهوا یمر علی قبر القریب مسما
ابوسعید ابوالخیر
ابوسعید ابوالخیر عارف بنام خراسان در اواخر قرن چهار و اوایل قرن پنجم هجری در میهنه متولد و در۴۴۰ هجری قمری در زادگاهش منسوب به میهنه از روستاهای خاوران از دنیا رفت. ابوسعید سنی و شافعی مذهب بود. ابوسعید از کودکی به همراه پدرش در مجالس صوفیان حضور داشت. از کودکی قرآن و ادب آموخت و نخستین تعلیمات صوفیانه را نزد بشر یاسین یاد گرفت. ابوسعید برای آموختن فقه به مرو رفت. بعد از آن به سرخس برای آموختن تفسیر و اصول رفت. در آن شهر با لقمان سرخسی آشنا شد و به خانقاه او رفت، شوق مصاحبت با سرخسی سبب شد که در خانقاه وی بماند. بعد از آن ابوسعید به خواست سرخسی به مهنه بازگشت. وی مدت هفت سال در سلوک بود. به اعتقاد برخی منابع ابوسعید ابوالخیر در حدود چهل سالگی دوره مجاهدت و سلوک را پایان برد. از وقایع مهم زندگی ابوسعید علاوه بر سفرها و دیدارهای مختلف می توان به دیدار با شیخ خرقانی اشاره کرد که گفته شده ابوسعید سخنی نگفت و در پی استماع و کشف اسرار بود. ابوسعید سپس به بسطام به دیدار بایزید رفته است. پس از آن شیخ به نیشابور برگشت و در همان‌جا تا زمان پیری اقامت کرد. طبق گفته نوادگان وی ابوسعید سال‌های پایانی عمرش را در زادگاهش گذرانده و در همان‌جا وفات یافته است.
شهرت ابوسعید در تمام جهان اسلام رواج یافت و حتی مریدانش لباسهای وی را به‌عنوان دفع بلا استفاده می‌کردند. تربت‌هایی نیز منسوب به وی ساخته و استفاده می‌شد. ابوسعید معتقد به ارتباط قلبی و کشف و شهود با خداوند بود و سبب چنین چیزی را اخلاص و صدق می‌دانست. از نظر وی زمینه چنین امری کندن از خودی خود بود. تصویر زیر از معماری پنجره‌های آرامگاه است.
عکس از مفیدی
مقبره ابوسعید که در تاریخ پنجم تیرماه ۱۳۸۴ ثبت آثار ملی شد از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر تربت حیدریه است که اهالی عرفان و علاقه‌مندان به تاریخ و معماری اسلامی را به سمت خود هدایت می‌کند. گردشگرانی که به تربت حیدریه سفر می‌کنند می‌توانند از این مجموعه دیدن کنند.
عکس‌های گالری از مفیدی (جز کاور)
نویسنده: زهرا آذرنیوش