کرمانشاه سرزمینی است کهن با آثار تاریخی ارزشمندی همچون طاق بستان، بیستون، معبد آناهیتا، فرهادتراش، کاروانسرای شاه عباسی و... .
از جمله این بناهای کهن، قلعه یزدگرد است که نه تنها به‌واسطه قدمت و زیبایی موقعیت قرارگیری‌اش شهرت یافته، بلکه افسانه‌های متعددی در مورد این بنای ایران باستان وجود دارد.
در مورد وجه تسمیه این بنا به یزدگرد، اعتقاد مردم این سرزمین بر پناه گرفتن یزدگرد پادشاه ایران و دخترش شهربانو در این قلعه تاریخی است.
قعله یزدگرد، یکی از مستحکم‌ترین دژهای ایران باستان و جاهای دیدنی کرند غرب است که در دالاهو و روی یکی از مرتفع‌ترین کوه‌های این منطقه کوهستانی زیبا و افسانه‌ای قرار دارد و هنگام حضور در این بنای ارزشمند، می‌توان به شکوه و عظمت آن را به وضوح حس کرد و زیبایی وصف‌ناشدنی دشت ریجاب را بر پای دژ، به تماشا نشست. ناحیه‌ای که قلعه در آن جای دارد را می‌توان یکی از جاذبه‌های طبیعی درنظر گرفت. مجموعه بناهای قلعه یزدگرد که دربرگیرنده چند بنای تاریخی است، در دره‌ای وسیع و با مساحتی نزدیک به ۴۰ کیلومتر مربع قرار دارد که از سمت شمال و شرق به صخره‌های زیبای دالاهو که به صورت پلکانی قرار گرفته است محدود می‌شود. همچنین از سمت شمال غرب نیز بواسطه پرتگاهی با شیبی بسیار تند به جلگه ذهاب متصل شده است.
در رابطه با قدمت قلعه یزدگرد کرمانشاه، نظریاتی بیان شده است. در ابتدا پس از انجام تحقیقات و کاوش‌های اولیه‌ای که بر این منطقه صورت گرفت، باستان‌شناسان قدمت این مجموعه بناها را متعلق به دوران حکومت ساسانیان اعلام کردند. ولی محققان به این کاوش‌ها بسنده نکرده و پس از تحقیقات و بررسی‌های بعدی که انجام شد، متوجه شدند که تعداد زیادی از ساختمان‌های این منطقه، متعلق به دوران حکومت اشکانیان است. از ویژگی‌های ارزنده و قابل توجه در مورد معماری مجموعه، تزئینات گچبری بسیار زیبای و شگفت‌انگیزی است که در عمارات آن انجام شده است. شاید علت این امر دوره ساخت قلعه است که به عصر حکومت اشکانیان بازمی‌گردد؛ چراکه از ویژگی‌های بارز در بناهای این دوره، استفاده از گچبری‌های فراوان است که از عوامل اصلی و مهم تزئینات ساختمان، درنظر گرفته می‌شد.
تزئینات گچبری در بناهای مجموعه قلعه یزدگرد، در نوع خود زیبا و منحصربه فرد است
کارشناسان باستان‌شناسی براین باورند که گچبری‌هایی که در عمارات مجموعه قلعه یزدگرد کرمانشاه انجام شده است، در مقایسه با تعداد زیادی از محوطه‌های پارتی که در دوران ساخت آن احداث شده است، از تنوع بیشتری برخوردار است. به عنوان مثال می‌توان به گچبری‌های ایجاد شده در ستون، سرستون‌ها، دیوارها و طاقچه بناها اشاره کرد که به صورت نقش‌های مختلف مشاهده می‌شود. کارشناسان تنوع این نقوش را به نقوش گیاهی، نقوش هندسی، نقوش اساطیری، نقوش حیوانی و نقوش انسانی تقسیم‌بندی کرده و در اجرای هر کدام از این تزئینات، دقت و هنر اجرا کنندگان را تحسین می‌کنند.
نقش برگ گیاه کنگر، یکی از منحصربه‌فردترین نقوشی است که روی گچبری‌های مجموعه قلعه یزدگرد، مشاهده می‌شود. نقشی که می‌توان آن را روی یکی از سرستون‌های کرنتی که از اتاق شماره ۵ مجموعه کشف شده است، مشاهده کرد. جالب است بدانید که ایشان اجرای این نوع تزئینات بر سرستون‌ها را متعلق به یونان می‌دانند که قدمت آن به اواخر قرن پنجم پیش از میلاد، بازمی‌گردد.
قلعه یزدگرد، دژی مستحکم با دسترسی غیرممکن برای دشمنان بوده است
دسترسی غیر ممکن دشمنان به قلعه، به دلیل حصارکشی پیرامون آن، محدود شدن آن از سه سمت به ارتفاعات و موقعیت طبیعی و نیز بهره‌مندی این دژ باستانی از دیده‌بانی بسیار قوی، از دیگر ویژگی‌های قابل توجه در این میراث ایران کهن است که آن را در شمار مستحکم‌ترین بناهای تاریخی کشور قرار می‌دهد. در این مجموعه باستانی ۱۰ بنا قرار دارد که می‌توان به دیوار گچی، آشپزخانه، دروازه، جای دار، تپه رش، قلعه یزدگرد، گچ گمبد، قلعه داور، نقاره‌خانه و آشیه وا اشاره کرد.
محوطه‌های مجموعه قلعه یزدگرد
دیوار گچی
این سازه با استفاده از قلوه و لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. طول آن حدود ۵ کیلومتر و عرض آن از ۲ متر تا ۴ متر متغیر است. در فاصله‌هایی منظم از دیوار گچی، می‌توان برج‌هایی را مشاهده کرد که در زمان پویایی هم به عنوان پشتبند شناخته می‌شد و هم به عنوان اتاق‌های نگهبانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
آشپزخانه
در بخش انتهایی پایی دیوار، می‌توان مجموعه‌ای از استحکامات را مشاهده کرد که باستان‌شناسان اعتقاد دارند این مکان به عنوان محل استقرار سربازان استفاده شده است.
گچ گنبد
«میدان» نام دیگر این محوطه است که دارای مساحتی بالغ بر ۳۲۰۰ مترمربع است. در پیرامون این مجموعه می‌توان حصاری از برج‌هایی به شکل نیم‌دایره مشاهده کرد. همچنین در بخش جنوبی آن و در قسمت شمالی کاخی وجود دارد که در آن تزئینات گچی زیبا و منحصربه فردی انجام شده است.
قلعه داور
بنایی باقیمانده از دوران ساسانیان که به عنوان آتشکده مورد استفاده قرار گرفته است. این اثر در روستای بان گنبد قرار دارد و در دوران اسلامی به کارگاه شیشه‌گری تغییر کاربری داده است.
قلعه یزدگرد
این دژ مستحکم و ارزشمند در مرتفع‌ترین قله‌های دالاهو واقع شده است و برج‌هایی به شکل نیم‌دایره اطراف آن را دربر گرفته است. فاصله برج‌ها از یکدیگر بین ۶ تا ۱۶ متر متغیر است.
تپه رش
در تپه رش که در گویش کردی به معنای «تپه سیاه» است، تعداد زیادی سفال که متعلق به دوران مختلفی از تاریخ است، کشف شده است.
دروازه
در قسمت ابتدای دیوار دفاعی، دو برج تکی قرار دارد که از آن‌ها به نام دروازه یاد می‌شود.
آشیه وا
آشیه وا به معنای «آسیاب بادی» است که در بخش شمال غربی قلعه یزدگرد و برفراز ارتفاعات قرار دارد.
جای دار
در محوطه جای دار که امروزه در فاصله بین باغ‌های روستای زرده قرار دارد، می‌توان آثاری را مشاهده کرد که از نوعی استحکامات دفاعی با دیوارها و برج‌هایی که در آن ساخته شده است، باقی مانده است.
مجموعه قلعه یزدگرد کرمانشاه، یکی از آثار تاریخی و باستانی کشور است که از لحاظ معماری، موقعیت جغرافیایی، اقلیم، مناظر دیدنی و جاذبه‌های تاریخی، بسیار ارزنده و قابل توجه است. این اثر در اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبتی ۲۲۴۶۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نویسنده: محبوبه حسنی