سقز، دومین شهر پرجمعیت استان کردستان با جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فراوان، هر سال میزبان گردشگران فراوانی است. نام شهرستان سقز از نام قوم سکا، اسکیت و سکز مشتق می‌شود. این شهر در گذشته، محل سکونت اقوام مانائی و مادی بوده و بر سر راه کاروانی از همدان به آذربایجان، زنجان، قزوین و ری بوده و به‌دلیل موقعیت ویژه و راهبردی چهارراهی‌اش، از مراکز مواصلاتی دنیای قدیم به شمار می‌آمده است.
تپه باستانی زیویه از جاهای دیدنی سقز و نماد قدمت این شهرستان است. با کجارو همراه شوید تا شما را با کاخدژ زیویه، یکی از باارزش‌ترین آثار باستانی کشور عزیزمان با قدمتی از ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در سقز، یکی از برترین مقاصد گردشگری در کردستان آشنا کند که طی کاوش‌های باستان‌شناسی از دل خاک این تپه در آمد.
سابقه فعالیت در کاخدژ زیویه به دوران مادها و مانتاها بازمی‌گردد؛ اما متاسفانه از این اثر باستانی به‌خوبی مراقبت نمی‌شود و کاخدژ زیویه در آستانه تخریب و نابودی کامل قرار دارد.
آنچه در این مقاله خواهید خواند:
آشنایی با کاخدژ زیویه
موقعیت جغرافیایی کاخدژ زیویه
کاوش‌های باستان‌شناسی در کاخدژ زیویه
تاریخچه کاخدژ زیویه
دسترسی به کاخدژ زیویه
بهترین زمان سفر به کاخ دژ زیویه
جاذبه‌های گردشگری اطراف
آشنایی با کاخدژ زیویه
دژ باشکوه زیویه، ۴۰ هکتار وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح زمین‌های اطراف، بین ۹۰ تا ۱۱۰ متر است. این کاخدژ از تالارها، حیاط، اتاق‌های تو در تو و دوطبقه، تخت‌گاه‌های گوناگون، یک تالار ستون‌دار با ۱۶ پایه ستون سنگی، انبار غله، دروازه ورودی قلعه و پایه ستون‌های تاج دروازه ورودی تشکیل می‌شود. موقعیت کوهستانی و صخره‌ای زیویه، دسترسی به آن را بسیار سخت کرده است. تپه قلعه زیویه در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ورودی اصلی کاخدژ زیویه در بخش شرقی با ۲۱ پله سنگ‌چین قرار دارد. دو دروازه هم در شمال و جنوب این قلعه واقع شده‌اند که دروازه سمت قله کوه، مزین به کاشی‌کاری‌های تماشایی است.
ساختمان این کاخدژ، سه طبقه بوده است. طبقه اول که قسمتی از دیواره‌هایش کماکان وجود دارد، به احتمال زیاد، یک عبادتگاه بوده است. همسطح بودن این عبادتگاه در دامنه تپه احتمالا به این خاطر است تا به آسانی در دسترس عموم مردم باشد.
طبقه دوم به‌علت شیب زمین، روی یک سکوی مثلثی سنگی ساخته شده است و کاربری مسکونی دارد. اتاق‌های تودرتو و رنگ‌آمیزی شده به رنگ کرم، آبی، آجری و سیاه، این طبقه را از سایر بخش‌ها متمایز کرده است. کشف تیر و کمان و پیکان‌های مفرغ در این طبقه، این حدس را تقویت می‌کند که طبقه دوم، محل اسکان نیروی نظامی و مهمات لشکری بوده است.
طبقه سوم که آن را با عنوان حاکم‌نشین می‌شناسند، دارای انبار غله است و این یعنی جای امن برای روزهای محاصره و جنگ. این طبقه دارای اتاق‌های وسیع با در و پنجره‌های بزرگ و ۱۲ سرستون سنگی و تعدادی ستون سنگی و چوبی دیگر و همچنین میز و صندلی‌هایی با تزیینات مفرغی در سالن است.
زیویه از نظر معماری و از نظر آثار هنری یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین مکان‌های این دوره تاریخی به حساب می‌آید. قلعه زیویه دارای حفاظی با دیواره‌های سنگی طبیعی است و با خشت‌های گلی خام به ابعاد ۱۴×۴۶×۴۶ سانتی‌متر در سه رنگ نخودی، قرمز و خاکستری ساخته شده است. ضخامت و قطر دیوارهای خشتی، بسته به عملکرد دیوارها بین دو تا هفت متر است. ملاط بین خشت‌ها، از ترکیب نوعی خاک سفید موجود در اطراف تپه و کاه خردشده به دست آمده است که درخشندگی آن بر سطح دیوارها، حالتی نقره‌ای شکل به سطح دیوارها اعطا کرده است.
یک چاه آب در حیاط قلعه وجود داشته است که آب باران را در آن جمع می‌کردند تا مصارف آبی ساکنان قلعه را تامین کند. جالب است بدانید که کاخدژ زیویه دارای سیاهچال و سیستم لوله‌کشی آب از چشمه‌های اطراف و همچنین تخلیه فاضلاب بوده است که با توجه به قدمت ۲۷۰۰ ساله آن، واقعا خارق‌العاده است.
احتمالا برای ساخت سقف از روش تیرپوش چوبی استفاده شده است. در کف بخش‌های مختلف قلعه نیز بسته به نوع فضا و کاربری آن‌ها از خاک کوبیده‌شده و سنگ‌فرش استفاده شده است. کف تالار ستون‌دار کاخدژ زیویه را با همان خشت‌های بکار رفته در ساخت دیوارها مفروش کرده‌اند که حالت موزائیک زینتی بسیار زیبایی را به آن اعطا کرده است.
موقعیت جغرافیایی کاخدژ زیویه
کاخدژ زیویه در بالای کوهی مرتفع در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز و در ۳۵ کیلومتری شهر دیواندره تکاب استان کردستان ایران قرار دارد. این کاخدژ در یک كیلومتری شمال روستایی به همین نام در جنوب شرقی شهر سقز، روی تپه‌ای طبیعی واقع شده است و باشکوه خود، بیننده را شگفت‌زده خواهد کرد.
موقعیت ویژه طبیعی تپه زیویه در یک چشم‌انداز خارق‌العاده، دلیل اصلی ساخت این کاخدژ باشکوه و عظیم است. در واقع باید بدانید که وضعیت تپه نسبت به ارتفاعات مجاور از نظر استراتژیک دارای اهمیت خاصی است. کاخدژ زیویه مشرف به نواحی اطراف است و در حال حاضر، از نظر گردشگری نیز چشم‌انداز بسیار زیبایی دارد. هر سال، تعداد زیادی از بازدیدکنندگان، گردشگران داخلی و حتی بین‌المللی به بازدید از این منطقه باستانی می‌آیند.
کاوش‌های باستان‌شناسی در کاخدژ زیویه
کاخدژ باستانی زیویه در سال ۱۳۲۵ توسط یک پسربچه چوپان به‌صورت اتفاقی کشف شد. در واقع، بارش باران شدید، قسمتی از راس تپه را تخریب کرد و آثار و اشیای باستانی این منطقه را در معرض دید قرار داد. پس از آن، فردی کلیمی به نام «ایوب ربنو» با اخذ مجوز حفاری از خان ده به‌مدت هشت سال در این منطقه با قدمت ۲۷۰۰ سال، اقدام به کاوش کرد. در جریانات کاوش گروهی آن‌ها، صدمات جبران‌ناپذیری متوجه این اثر باستانی شد و بیش از ۸۰ درصد تپه مورد اکتشاف قرار گرفت.
اکثر گنجینه کشف‌شده در زیویه در موزه‌ها، گالری‌ها و کلکسیون‌های خصوصی دنیا از جمله موزه لوور پاریس، موزه بریتانیا و موزه ارمیتاژ لینگراد نگهداری می‌شوند
متاسفانه هدف این گروه تنها پیدا کردن اشیاء و آثار تاریخی برای فروش و تجارت بود. آن‌ها اشیای بی‌نظیری را در یک تابوت برنزی پیدا کردند که در نوع خود، شاهکارهای فلزکاری و سفال‌گری به شمار می‌آمدند. بیشتر این آثار هم‌اکنون در بسیاری از موزه‌ها، گالری‌ها و کلکسیون‌های خصوصی دنیا از جمله موزه لوور پاریس، موزه بریتانیا و موزه ارمیتاژ لینگراد نگهداری می‌شوند و تعداد اندکی از آن‌ها در موزه ملی ایران باقی مانده‌اند. اولین گزارش تخصصی درباره این کشفیات در مقاله‌ای به نام «گنجینه زیویه» در سال ۱۹۵۰ توسط «آندره گدار» به چاپ رسید.
در سال ۱۳۵۴، کاوش‌های علمی باستان‌شناسی در تپه زیویه به سرپرستی نصرالله اعتمادی آغاز شد و در دو فصل تا سال ۱۳۷۳ ادامه پیدا کرد. سیمین لک‌پور، یکی از باستان‌شناسان مشهور کشورمان نیز از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲، حدود ۱۱ فصل کاوش در این منطقه انجام داد. پس از کاوش در این منطقه باستانی، نتایج قابل توجهی از وضعیت معماری آن به دست آمد و کاوشگران موفق شدند که بخش اعظمی از بنای یک قلعه نظامی و حكومتی را از زیر خاک بیرون بیاورند، اگرچه تخریب‌ها و ویرانی‌های حاصل از حفاری‌های تجاری، موجب سردرگمی‌ها و آشفتگی‌های بسیاری در فرآیند حفاری شد.
سیمین لک‌پور موفق شد تا بقایای یک تالار ستون‌دار را در این تپه کشف کند. تالاری که ۱۶ ستون بزرگ در دو ردیف ۸ تایی داشته است و در حال حاضر، پایه برخی از این ستون‌ها قابل‌مشاهده هستند.
قطعات عاج منقوش به نقوش حیوانی و صحنه شکار اساطیر از مهم‌ترین یافته‌های این کاوش‌ها بودند. اهمیت این قطعات به‌قدری زیاد است که از روی دو نمونه از آن‌ها، نقش برجسته آبیدر سنندج با ۱۲۰ برابر بزرگ‌نمایی طراحی و ساخته شد و هم‌اکنون در این منطقه گردشگری نصب شده است.
مهم‌ترین گنجینه‌های باستانی به‌دست آمده از این منطقه، سر عقاب زرین، گردنبندهای طلایی، قطعات منحصربهفرد از جنس عاج و یک تشت بزرگ مفرغی مزین به نقوش جنگجویان آشوری هستند. در نقوش این گنجینه یافت‌شده از طلا، نقره و عاج استفاده شده است.
بیشتر محققان بر این باور هستند که قلعه زیویه، یک قلعه حكومتی مهم و قابل‌توجه بوده است. پرفسور گیرتنس، محقق و باستان‌شناس فرانسوی، مولف كتاب «هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی» نیز معتقد است كه این قلعه یک قلعه حكومتی بوده و گنجینه به‌دست آمده از آن، دفینه‌ای است که در كنار جسد یک پادشاه سكایی گذارده شده است.
متاسفانه در طی سال‌های گذشته از قلعه زیویه کردستان به‌خوبی محافظت نشده است و این قلعه تاریخی در آستانه نابودی و تخریب کامل قرار دارد. در حال حاضر، تمامی فعالیت‌های باستان‌شناسی در این تپه نیز متوقف شده است.
بسیاری بر این باور هستند که در صورت کاوش دقيق در اين تپه، قدمت سقز به شش تا هفت هزار سال قبل افزايش خواهد يافت، طرحی که اجرا کردن آن، نيازمند تامين اعتبار است و متاسفانه تاکنون به فرجام نرسیده است.
تاریخچه کاخدژ زیویه
کاخدژ زیویه متعلق به قوم مانا است که پایتختشان در «ایزیرتی» یا همان سقز بوده است. آن‌ها به حرفه دام‌پروری مشغول بودند. این قوم از اختلاف بین اورارتویی و آشور استفاده می‌کنند و اتحادی به وجود می‌آوردند که در نهایت به حکومت مانتائی معروف شد. مانایی‌ها به‌علت ارتباط با همسایگان خود یعنی آشور و اورارتو، تحت‌تاثیر فرهنگ و هنر این دو دولت قدرتمند قرار گرفتند.
اكثر قریب به اتفاق باستان‌شناسان باور دارند كه ایزیپیه یا زیپیای ذكرشده در سالنامه سارگن دوم، پادشاه آشوری، زیویه فعلی است
برای اولین بار، نام زیویه در سالنامه‌‌های سارگن دوم، پادشاه آشوری آورده شده است. این شاه مقتدر آشور در سالنامه خود، به تهاجمات و یورش‌های خود برای سركوب اقوام مانتائی ساكن در منطقه زاگرس در قرن نهم تا ششم قبل از میلاد اشاره کرده است.
در این سند تاریخی آمده است که در طی این جنگ‌ها علاوه بر تصرف ایزیرتو (پایتخت مانتائی‌ها)، ایرانزو شاه مقتدر آن‌ها نیز شکست خورده است. در همان حین، قلعه مهم مركزی مانتائی‌ها به نام ایزیپیه (زیپیا یا زیپیه) و آرمائیت (قپلانتوی کنونی) به تصرف آشوری‌ها درآمده و به آتش کشیده شده است. اكثر قریب به اتفاق باستان‌شناسان باور دارند كه ایزیپیه یا زیپیای ذكرشده در سالنامه پادشاه آشوری، زیویه فعلی است و در این موضوع، هیچ شكی وجود ندارد.
در دوران پادشاهی «آشور بانی پال»، آخرین پادشاه مقتدر آشوری‌ها، کشور ماننا تحت نفوذ آشوری‌ها قرار داشت و پس از سقوط نینوا در ۶۱۲ قبل از میلاد، مانتا به دولت مادها و سپس به حکومت هخامنشیان پیوست.
گنجینه زیویه در منطقه‌ای کشف شده است که در قرن هفتم قبل از میلاد، جزو سرزمین ماننا بوده است. مانناها در حدود سال ۶۶۰-۶۵۹ قبل از میلاد از اسکیت‌ها شکست خوردند و اسکیت‌ها توانستند با استفاده از موقعیت استراتژیک سرزمین مانناها بر مادها هم برتری پیدا کنند. در گنجینه یافت‌شده در زیویه، آثار هنر اسکیتی نیز رویت می‌شود.
برخی از باستان‌شناسان اعتقاد دارند که گنجینه باستانی کشف‌شده در تپه زیویه کار جواهرسازان محلی مانتا است که در ناحیه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می‌کردند. قوم مانتا در واقع از قبایل آسیانی تشکیل می‌شدند که پیش از آریایی‌ها در ایران و آسیای غربی زندگی می‌کردند و به‌تدریج مجذوب هنر و فرهنگ ایرانی شدند.
سبک گنجینه زیویه شبیه به سبک اشیای پیداشده در کورگان‌های اسکیتی، منتسب به قوم ایرانی‌تبار سکایی اسکیت است. به‌طور مثال می‌توان به شمشیری با دسته و غلاف طلا اشاره کرد که در سال ۱۷۶۳ در کورگان کیروفوگراد (اوکراین) پیدا شد. این شمشیر شباهت فراوانی به اشیای زرین کشف‌شده در تپه زیویه دارد. شمشیر دیگری به همین سبک و همچنین یک تبر آهنی با دسته طلا در کورگان‌های کلرمس (کوبان) کشف شدند. روی این اشیای باستانی، می‌توان ترکیب عناصر سکایی مانند گوزن خوابیده با عناصر هنر شرق قدیم مانند درخت مقدس در میان ایزدبانوان و حیوانات خارق‌العاده را دید.
برخی از باستان‌شناسان، سرآغاز هنر سکایی را مرتبط به عصر مبارزات اسکیت‌ها در آسیای نزدیک می‌دانند، اما اشیایی که در سیبری از اسکیت‌ها یا دوران پیش از اسکیتی به‌دست آمده است این نظریه را رد می‌کنند. در اشیای پیدا شده در سیبری، عناصر «سبک جانورسازی»، وجود دارد و این اشیاء، به‌لحاظ زمانی، قدیمی‌تر از اشیایی هستند که در زیویه پیدا شده‌اند.
دسنرسی به کاخدژ زیویه
برای رفتن به روستای زیویه چند مسیر مختلف وجود دارد. در مسیر اول، شما باید ۲۰ کیلومتر از سقز به سمت سنندج راه طی کنید تا به شهر صاحب برسید. از آنجا تابلوی زیویه را دنبال کنید تا به تپه زیویه برسید. این مسیر، نزدیک‌ترین راه است؛ اما به شما پیشنهاد می‌کنیم که این راه را برای دسترسی به کاخدژ زیویه انتخاب نکنید، زیرا تمام جاده خاکی و مسیر بسیار مشکل است.
در مسیر دوم، باید ۳۵ کیلومتر از سقز به سمت سنندج راه طی کنید تا به چهارراه چاپان برسید و سپس به سمت چپ بپیچید. حدود ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر دیگر که بروید، به روستای باستانی زیویه خواهید رسید. مسیر چهارراه چاپان تا روستای زیویه در فصل بهار از چشم‌اندازهای طبیعی زیبایی برخوردار است که قطعا تجربه شما از این سفر را بسیار لذت‌بخش و رویایی خواهند کرد.
بخش شمالی تپه دارای شیب تند و شدیدی است. قسمت اعظمی از بخش جنوبی آن نیز علاوه بر شیب زیاد، حالت صخره‌ای و سنگی دارد. در بخش جنوبی تپه زیویه، با یک دهانه غار روبه‌رو خواهید شد كه در گذشته به دهلیزها و دالان‌های طبیعی زیر تپه وارد راه داشته و در حال حاضر مسدود است.
تنها راه دسترسی آسان به تپه زیویه از بخش‌های شرقی و غربی تپه با شیبی ملایم است. همان طور که پیش‌تر گفتیم، ورودی اصلی قلعه در قسمت شرقی تپه ساخته شده است و همین مساله نشان می‌دهد که سازندگان این قلعه تاریخی و نظامی، کاملا به فرم تپه و موقعیت استراتژیک آن آگاهی داشته‌اند.
مسیرهای دسترسی به تپه زیویه، مزین به دشت‌هایی سرسبز و مملو از گل‌های لاله هستند. شما می‌توانید در دشت‌های اطراف زیویه توقف کنید و ضمن لذت بردن از مناظر آن به استراحت بپردازید. به تپه که برسید، فقط یک راه برای بالا رفتن با پله‌های بسیار زیاد وجود دارد. شما برای رسیدن به خود قلعه باید از ۱۰۰۰ پله سنگی بالا بروید. هنگام طی کردن این مسیر، حس می‌کنید که در کوچه قدم می‌زنید و می‌توانید فضای قلعه را تماشا کنید.
در مسیر پله‌های سنگی، خانه‌های گاه‌گلی را در اطرافتان خواهید دید که گویی زمانی مردمانی در آن زندگی می‌کردند. شکوه و عظمت این کاخدژ به‌محض رسیدن به بالای تپه شما را متحیر خواهد کرد. از تماشای چشم‌اندازهای خارق‌العاده در زیر پایتان و سفال‌های شکسته قدیمی در گوشه کنار قلعه لذت ببرید.
بهترین زمان سفر به کاخ دژ زیویه
شهر سقز در نواحی کوهستانی قرار دارد و به همین علت از زمستان‌هایی سرد و خشک با بارش برف سنگین و تابستان‌هایی گرم برخوردار است. فصل بهار و پاییز با بارش باران و طبیعتی زیبا، بهترین زمان سفر به شهرستان سقز به شمار می‌آیند.
بهترین زمان سفر به کاخ دژ زیویه و لذت‌بردن از چشم‌اندازهای اطراف و دشت‌های گل، فصل بهار است.
جاذبه‌های گردشگری اطراف
شهرستان سقز با جاذبه‌های دیدنی فراوان مانند غار کرفتو با قدمتی از حکومت سلوکیان، شهر بازی پاپتوس، دریاچه لگزی، مسجد شیخ مظهر، تکیه بابا شیخ، آرامگاه حاج حکیم نیلوفری، قرآن تاریخی شیخ حسن مولانا، مسجد شیخ حسن مولانا، روستای وزملا، بناهایی با معماری شگفت‌انگیز در دل صخره‌ها، دریاچه سد شهید کاظمی و رودخانه سقز، یکی از بهترین مقاصد گردشگری در غرب ایران به شمار می‌آید. بازدید از بازار قدیمی سقز با فضایی جذاب و دوست‌داشتنی را به‌هیچ‌وجه فراموش نکنید.
روستای تاریخی ترجان در فاصله ۶۰ کیلومتری از سقز با آب‌وهوا و اقلیم ویژه و منحصربهفرد و پیست اسکی ۱۲۰۰ متری با قله ۲۷۰۰ متری از دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه هستند که نباید بازدید از آن‌ها را از دست بدهید.
نویسنده: نگین توکلی