در واقع کرمانی‌ها با استفاده از ابداعات و ابزارهایی منحصربه‌فرد به نام قنات، حفر کانال در عمق زمین، ساخت آب‌انبارها و یخدان‌ها زندگی بهتری را برای خود ساخته بودند به طوریکه هر قنات آب مورد نیاز آب‌انبارها را تامین می‌کرد و از زیرزمین به این مکان‌ها متصل بود. آب‌انبارها نیز آب مورد نیاز یخدان‌ها را تامین می‌کردند و یخدان‌های بزرگ نیز قنات اختصاصی داشتند. با کجارو همراه باشید تا با ساختار معماری یخدان‌ها بیشتر آشنا شوید.
یخدان موئدی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی کرمان است. این بنا درخیابان ابوحامد واقع شده و در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مویدی نام محله‌ای درشهركرمان است و شامل بخشی از زمین‌ها و قنات قدیمی واقع درمحدوده میدان تختی و خیابان‌های خورشید و ابوحامد است. یخدان مویدی نیز درابتدای خیابان شهید كامیاب درهمین منطقه از شهركرمان قراردارد و اكنون یكی از جاذبه‌های گردشگری است كه دركرمان موردبازدید جهانگردان قرارمی‌گیرد. شاید صاحب این یخدان فردی به نام مویدالدین ریحان یكی از كارگزاران حكومت كرمان بوده باشد. این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده و نام «مؤیدی» از آن نظر است که قنات مشهور به قنات مؤیدی آب آن را تأمین می‌کرده است.
عناصر تشکیل‌دهنده‌ی یخدان‌ها عبارتند از: مخزن، حصار، استخر و چاله‌ی یخ. پلان، مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع "بَستو"(نوعی قوس بیضی شکل که نسبت فاصله‌ی کانونی به دهانه ۴به ۳ است) روی آن احداث کرده‌اند. استفاده از مصالح خشت به دلیل عایق حرارتی بودن آن است به صورتی که گرما را به داخل عبور نمی‌دهد. حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.
مهمترین منبع تامین آب در کویر مرکزی ایران قنات است، تمامی شهرها و مراکز جمعیتی ایران از گذشته تاکنون قنات را به عنوان بهترین راهکار برای تامین آب می‌دانند به طوری که هم اکنون نیز بخشی از آب آشامیدنی در استان کرمان از طریق همین قنات‌ها تامین می‌شود.
کرمانی‌ها در زمانی که هنوز برق هم اختراع نشده بود، یخچال را اختراع کردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند، سازه‌هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشت. برای تامین آب این یخچال‌های خشت و گلی عظیم، آب به وسیله‌ی قنات‌ها به انتهای یخدان هدایت می‌شد و همیشه چند نفر کارگردر این یخچال‌ها در حال فعالیت بودند. نوک این ساختار مخروطی شکل به گونه‌ای ساخته می‌شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجادشده، دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می‌داد. بزرگترین یخدان کرمان مویدی نام دارد؛ عناصر تشکیل‌دهنده یخدان‌ها عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ که بسیاری از آنها در کرمان پابرجا هستند. پلان مخزن دایره‌شکل است که گنبدی روی آن احداث کرده‌اند. حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان نیز در گذشته، نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.
یخدان دوقلوی سیرجان
ویژگی‌های فنی معماری
در خصوص نحوه ساخت یخ در این یخدان‌ها اینگونه گفته شده است که نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می‌کردند. وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب روی آب‌های منجمدشده قبلی جلوگیری کند. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب روی سطوح یخ‌گیری می‌تابید، آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می‌کردند.
مقدار آبی که هر شب روی توده‌های منجمد از یخ‌های قبلی هدایت می‌شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ‌گیر از چند سانتیمتر تجاوز نمی‌کرد. این شرط فنی به خوبی می‌رساند که یخچال‌سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ‌گیری را طراز کنند. پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر می‌رسید، یخ‌ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ می‌ریختند و انبار می کردند که به مثابه همان آب‌انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ‌گیری قرار داشت. بعضی كه ذوقی هم داشتند، دانه های یاقوتی رنگ انار راروی یخ‌های پاک می‌ریختند و درتابستان یخ زیبا و دلفریبی زینت بخش سفره ثروتمندان بود.
در کف انبار یخ، یک یا چند چاه مخروطی شکل پیش بینی شده بود تا آب‌هایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ‌ها بوجود می آمد، به وسیله آبراهی که در کف یخدان وجود داشت به آن منتقل می‌شد.
روی هر طبقه از یخ‌ها مقداری کاه می‌ریختند تا از چسبیدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود. این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ‌ها پس از تهیه به کار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آنها در فصل تابستان استفاده می‌شد.
پله‌های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت‌ها بنا نهاده شده بود و در حقیقت هر سال یک لایه جدید خشت و گل روی گنبد می‌کشیدند.
ارتفاع یخدان‌ها را ۱۵ تا ۲۰ متر اعلام کرده‌اند و عقیده داشتند که این ارتفاع برای خنک نگاه‌داشتن کف یخدان بوده است.
یخچال موئدی ۲۰ متر ارتفاع دارد و در واقع در گذشته این یخدان از مهمترین و حیاتی‌ترین مراکز شهری کرمان محسوب می‌شده و از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار بوده است.
اگر پای صحبت قدیمی‌های کرمان بنشینید، می‌گویند که در ساعات ابتدای صبح‌های تابستان، فالوده فروش‌های کرمانی فالوده کرمانی مخصوص اهالی این شهر را در سایه یخچال‌ها درست می‌کردند و به مردم می‌فروختند. یخدان‌ها مکانی برای تفریح و استراحت بوده‌اند. هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان مویدی کرمان استفاده می‌کنند و این بنا یکی از بزرگترین تفرجگاه‌های کرمان است.
با اختراع برق ونصب كارخانه‌های یخ‌سازی، این یخدان‌هابه صورت متروكه درآمدند و تا همین ده سال پیش محل تجمع زباله بودند تا این كه سازمان میراث فرهنگی با مرمت آنها زمینه نگهداری آنها را مانند صدها اثر تاریخی دیگر استان فراهم كردند. كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان هم از محل یخدان مویدی برای فعالیت‌های فرهنگی كودكان استفاده می كند كه اصلا با كاردبرد آن سنخیت ندارد.
معروفترین یخدان‌های کرمان عبارت بودند از: یخدان چوب مفیدی، یخدان‌های زریسف، یخدان رحیم آباد و یخدان مویدی. بقیه یخدان‌ها تماما از بین رفته و اثری از آنها باقی نیست. آب این یخدان‌ها از قنوات تامین می‌شده و فالوده فروشان صاحب آنها بودند و بعضی هم وقف عام بوده‌اند.
به فهرست این یخدان‌ها بایستی یخدان محله ریگ آباد را هم اضافه کرد که بازسازی شده است. به این ترتیب شاید کمتر کسی بداند که تهیه و توزیع و انبار آب و حتی تولید یخ در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است که هم اکنون پس از صدها سال از احداث آنها همچنان پا برجا هستند و جزو آثار تاریخی این شهر کهن محسوب می‌شوند.
یخدان زریسف
نویسنده: آزاده یوسف نژاد