شهر دامغان یکی از شهر‌های قدیمی ایران است که در استان سمنان واقع است. این شهر که در گذشته «صد دروازه» نام داشت، باستانی‌ترین شهر پارتی ایران است و در زمان حکومت سسلسله اشکانیان پایتخت ایران نیز بوده است. دامغان همچنین از جنوب به دشت کویر و از شمال به رشته کوه البرز محدود است. قدیمی بودن این شهر سبب شده تا آثار باستانی زیادی را بتوان در آن یافت. یکی از این آثار تاریخی زیبا، بنای مسجد جامع دامغان است که در ادامه قصد داریم شما را با آن آشنا سازیم.
معرفی
مسجد جامع دامغان از جاهای دیدنی دامغان در شمال شرقی شهر است. این مسجد در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۱ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
موقعیت
موقعیت مسجد جامع دامغان را در نقشه زیر می‌توانید مشاهده کنید.
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
تاریخچه
بانی اولیه این مسجد به طور دقیق مشخص نیست ولی در منابع، «میرزا محمد خان»(سپهسالار اعظم قاجار) و شخص دیگری به نام «حاج شیخ محمد کاظم» به عنوان بانیان بخش‌هایی از بنای مسجد ذکر شده‌اند و جناب «حاج فتحعلی بیگ» نیز بانی مدرسه مجاور این مسجد معرفی شده است.
روایت‌های مختلف دیگری هم در مورد بانیان این مسجد تاریخی وجود دارند. به عنوان مثال، در سفرنامه «استرآباد و مازندران و گیلان»، «هارون الرشید» به عنوان بانی این مسجد معرفی شده است. «اعتمادالسلطنه» ساخت این بنا را به زمان خلافت «مامون» نسبت می‌دهد. او همچنین در کتاب «مطلع الشمس» ادعا می‌کند که مسجد جامع جدید دامغان یک خرابه بوده که محمدخان سپهسالار آن را نوسازی کرده است.
همچنین در این کتاب اینگونه عنوان شده که این مسجد شامل صحن و شبستانی است که توسط یک راهرو از مسجد جامع قدیم جدا می‌شود. این بنا که در ضلع شرقی صحن مسجد جامع واقع شده است امروزه «شبستان سپهسالار» نامیده می‌شود.
باستان شناسی به نام « کریستی ویلسون » نیز در مورد این بنا ادعا کرده است که اگر کاشی کاری بالای این مناره هم زمان با ساخت آن انجام گرفته شده باشد، می‌توان آن را به عنوان قدیمی‌ترین تزیین کاشی‌کاری در نمای خارجی بناها قلمداد کرد.
همچنین آقای « شهریار عدل » از باستان شناسان معاصر ایرانی، در مورد این بنا اینگونه نوشته است که کتیبه کاشی را نمی‌توان مجزا از مناره به حساب آورد، با این استدلال که معمار بنا محل قرارگیری کتیبه را پیش‌بینی کرده بوده و حروف روی آن با حروف نقش بسته بر کتیبه آجر مناره هماهنگ می‌باشد.
قدمت بنا
عده‌ای، قدمت مناره این مسجد را به نیمه قرن پنجم هجری قمری متعلق می‌دانند. کریستی ویلسون تاریخ ساخت مناره مسجد را سال ۴۵۹ تخمین زده است. تاریخ ساخت بنای اولیه مسجد جامع دامغان را به قرن‌های اولیه هجری قمری نسبت می‌دهند.
مشخصات
مسجد جامع دامغان دارای ۳۵ متر طول، ۱۸ متر عرض و دو ردیف ستون است که سقف‌های مدور آجری بر روی این ستون‌ها کار شده و فاصله بین آجرها نیز به وسیله گچ بندکشی شده است. در ورودی مسجد دالانی وجود دارد که به صحن مسجد منتهی می‌شود. این دالان، ۳۸ متر طول و ۳۶ متر پهنا دارد.
قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع فعلی، جبهه غربی آن است که دارای سه ایوان است. بر اساس یک سری از منابع تاریخی گویا قبلا در داخل ایوان میانی منبری از جنس آجر و گچ قرار داشته که امروزه دیگر وجود ندارد. در ضلع غربی و شرقی مسجد جامع دامغان نیز دو شبستان وجود دارند که چند سال پیش هم مورد مرمت قرار گرفته اند.
در ضلع جنوبی مسجد سه ایوان به چشم می‌خورد که ایوان میانی از ایوان‌های اطرافش متمایزتر دیده می‌شود چون به نسبت آن‌ها مرتفع‌تر و عریض‌تر است. دهانه این ایوان ۷ متر بوده و درازای زیر سقف آن ۱۶ متر است. محراب مسجد هم در همین ایوان میانی واقع شده است.
بر اساس نوشته‌هایی بر جای مانده از اعتمادالسلطنه مناره مسجد دارای ۱۰۵ پله و ارتفاع آن ۳۲ متر است. قاعده این مناره به شکل مربع ساخته شده و هر ضلع آن بیش از ۵ متر است ، البته به دلیل این که این قاعده در زیر خاک پنهان شده است شکل آن مشخص نیست. ارتفاع مناره در حال حاضر حدود ۲۷ متر و محیط پایین آن ۱۴ و محیط بالای آن ۷ متر است. بر روی مناره کتیبه ای از آجر وجود دارد که آیه نور بر روی آن نوشته شده است. البته در گذشته کتیبه دیگری نیز از کاشی بر روی منار وجود داشته که اکنون موجود نیست.
مرمت بنا در دوران معاصر
بنای تاریخی مسجد جامع دامغان هم مانند همه آثار تاریخی موجود در کشورمان در طول زمان دچار تخریب‌هایی در بنای اولیه شده است و طبیعتا نیاز به نوسازی داشته است. خوشبختانه این بنا در طول تاریخ مورد غفلت واقع نشده و چند مرتبه مرمت‌هایی در آن انجام گرفته است که موجب شده تا همچنان با گذشت زمان زیبایی و شکوه خود را حفظ نماید.
در سال ۱۳۱۱ شمسی، بر اثر رعد و برق شکافی نسبتا بزرگ در مناره مسجد ایجاد شد که باعث آسیب دیدن نماسازی ظریف بنا شد که بعد‌ها مرمت شد. همچنین رواق جنوبی مسجد نیز یک بار به همت رییس نظام وظیفه شهر دامغان مرمت شد. شبستان شمالی مسجد نیز که در گذشته توسط شخصی به نام حاج محمد کاظم تخریب و سپس نوسازی شده بود، در سال‌های گذشته با سازه‌ای فلزی بازسازی شده است.
عکس‌های گالری از علی ابک
نویسنده: پویا جوانمرد