نیشابور، شهری تاریخی است که در دامنه‌های کوه بینالود در استان خراسان رضوی قرار گرفته است. نیشابور در دوره‌ای مختلف تاریخ ایران، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است و یکی از نمادهای تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌آید. این شهر تاریخی که در حال حاضر دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی پس از شهر مقدس مشهد است، جاذبه‌های تاریخی فراوانی را در دل خود جای داده که آن را تبدیل به یکی از گردشگرپذیرترین شهرهای شمال شرق ایران کرده است. «مسجد جامع نیشابور» یکی از این جاذبه‌های تاریخی و جاهای دیدنی نیشابور است که در این مقاله آن را معرفی می‌کنیم.
دسترسی
مسجد جامع نیشابور در قسمت مرکزی شهر نیشابور و در خیابان امام خمینی این شهر واقع شده است. موقعیت دقیق این مسجد را می‌توانید روی نقشه زیر مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
معماری دوره تیموری
نخست باید اشاره کنیم که معماری این مسجد تاریخی از سبک معماری دوره تیموری پیروی می‌کند. در مورد ویژگی‌های معماری آن دوره به طور خلاصه باید بگوییم که بناها غالبا چهار ایوانی با ایوان‌های بلند ساخته می شدند. تزیینات زیبایی همچون کاشی‌کاری‌های معرق و هفت رنگ و همچنین نهایت استفاده از رنگ در معماری بنا مثل ایجاد کتیبه‌های نسخ و ثلث و کوفی به رنگ طلایی از دیگر ویژگی‌های معماری بناهای این دوره بوده‌اند.
مسجد جامع نیشابور یکی از شاخص‌ترین مساجدی است که یادآور سبک معماری آن دوره از تاریخ ایران است.
ساخت
مسجد جامع نیشابور دارای چند کتیبه است که هر کدام اطلاعات مفیدی از تاریخچه مسجد را به ما می‌دهند. از متن کتیبه‌ای که در یکی از جرزهای ایوان جنوبی نصب شده، این گونه برداشت می‌شود که این مسجد توسط «پهلوان علی بن بایزید کرخی» و در سال ۸۹۹ هجری ساخته شده است. متن کتیبه مذکور شامل شعری به صورت زیر است که با خط ثلث نوشته شده است:
از پهلوان علی ولد خاص بایزید ماند این بنا بشهر نشابور یادگار
تک مسجدی که کعبه اهل یقین بود گردد تمام از کرم و فضل و کردگار
اندر زمان خسرو غازی ولیعهد سلطان حسین حامی دین شاه کامگار
در سال هشتصد و نود و نه بنا شده جایی که هست سجده گه خلق روزگار
تاریخ این بخوان و دعایی ز روی صدق برخوان بحق و ساعی و خیرات برشمار
از کتیبه‌ای که بالای محراب نصب شده، نیز می‌توان دریافت که این مسجد در دوره صفویه مورد بازسازی قرار گرفته است. بازسازی دیگری نیز در سال ۱۱۲۶ هجری قمری و توسط حاکم وقت نیشابور یعنی «عباسقلی خان بیات» در این مسجد انجام گرفته است.
نگاهی دقیق‌تر به مسجد
مسجد جامع نیشابور بزرگترین مسجد این شهر است. آجر، از عمده ترین مصالحی است که در ساخت این مسجد از آن استفاده شده است. درهمان نگاه اول بلندی ایوان مرکزی آن جلب توجه می‌کند. این ایوان مرکزی ۱۹٫۵ متر ارتفاع دارد. نکته دیگری که نظر بیننده را جلب خواهد کرد، عدم وجود مناره و گنبد در این مسجد بزرگ است. همچنین این مسجد دارای چهار ایوان، سه درگاه و پنج کتیبه ارزشمند است.
زیربنای این مسجد بالغ بر ۴۳۷۷ متر مربع است و مساحت کل آن در حدود ۷۰۸۳ متر مربع است. مسجد جامع نیشابور صحنی در ابعاد ۴۵ در ۵۹ متر دارد و یک حوض آب در وسط این صحن به چشم می‌خورد. همانطور که اشاره کردیم، این مسجد چهار ایوانی است که ایوان جنوبی آن با ۱۹٫۵ متر ارتفاع بلندترین ایوان آن است. این ایوان در گذشته دو عدد گلدسته داشته است که بعدها طی تعمیرات بنا برداشته شده‌اند.
ورودی اصلی مسجد در سمت شمال آن و ئشت ایوان شمالی قرار دارد. در بیرون این ورودی، یک سردر وجود دارد که مقرنس‌کاری شده است. اگر به دو طرف این سردر بنگرید، دو کتیبه از شاه عباس اول را خواهید دید که تاریخ نصب آن‌ها به سال ۱۰۲۱ هجری قمری برمی‌گردد. پس از عبور از این ورودی، قسمت هشتی قرار دارد که سمت چپ آن به یک زیرزمین منتهی می‌شود. این زیرزمین اهمیت زیادی دارد به این دلیل که مقبره معمار این مسجد درون آن قرار دارد.
در وسط دیواره جنوبی ایوان مسجد، محراب مسجد به چشم می‌خورد که در یک طاق‌نما با قوس مقرنس‌کاری شده جلب توجه می‌کند. این طاق نما به صورت یک نیم هشت ضلعی است که با ازاره‌ای از کاشی سفید و آبی ساخته شده است.
اگر به بالای این محراب نگاهی بیندازید، می‌توانید قسمتی از یک کتیبه قرآنی را ببینید که به خط ثلث نوشته شده است. به طور کلی در مورد تزیینات نمای ایوان‌ها باید بگوییم که نمای آن‌ها از طرف صحن مسجد با طاق نماها و تزیینات آجری ساده تزیین شده و بسیار زیبا به چشم می‌آیند.
از ایوان و محراب که بگذریم، شبستان‌های مسجد جامع نیشابور نیز توجه‌مان را جلب خواهند کرد. در چهار سمت مسجد شبستان‌هایی وجود دارند که دارای ستون‌ها و سقف‌های آجری هستند. شبستان‌هایی که در نزدیکی دیوار جنوبی قرار دارند، در سمت راست دارای شش دهانه در عرض و چهار دهانه به موازات ایوان هستند. در مورد شبستان‌های سمت چپ نیز باید گفت که دهانه‌های این شبستان‌ها بسیار بزرگتر از دیگری هستند. در کل باید ادعا کنیم که با وجود انجام بازسازی‌هایی بر روی این شبستان‌ها، هنوز هم آن اصالت طراحی دوره تیموری در آن‌ها حفظ شده است.
ثبت در آثار ملی
مسجد جامع نیشابور به عنوان بزرگترین مسجد نیشابور و همچنین قدیم‌ترین سازه این شهر که کاربری‌اش تغییر نکرده است، در تاریخ ۲۱ آبان سال ۱۳۱۷ هجری خورشیدی و با شماره ۳۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید تا بیش از پیش به اهمیت این بنا تاکید شود.
اهمیت مسجد در تاریخ معاصر نیشابور
این مسجد تاریخی و ارزشمند همواره در طول تاریخ اهمیت خاصی در شهر نیشابور داشته است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مسجد جامع نیشابور تبدیل به محل برگزاری نماز پرفضیلت جمعه و همچنین مکانی برای سخنرانی‌های مهم شد. به عنوان نمونه، سخنرانی «محمد بهشتی» در تاریخ ۷ دی ۱۳۵۹ در این مسجد اولین سخنرانی سیاسی مهم پس از پیروزی انقلاب اسلامی در این مکان بود. بعدها یک کتابخانه به نام امام خمینی، یک پایگاه بسیج و یک مرگز فرهنگی و دینی نیز در این مسجد راه‌اندازی شد.
عکس‌های گالری از مهیار متولی‌زاده کاخکی
نویسنده: پویا جوانمرد