قلعه‌ها و برج‌های بسیاری در سراسر ایران وجود دارد که از گذشته‌های دور برجای مانده‌اند و هرکدام بازگوکننده تمدن هر نقطه از ایران هستند. کمتر شهر و روستایی در ایران را می‌توان سراغ گرفت که از وجود قلعه و برج بی‌نصیب باشد. برخی از این قلعه‌ها کارکرد نظامی داشته و برخی دیگر به عنوان محل اسکان والی یک شهر یا ایالت بودند. برخی دیگر از این قلعه‌ها، مکان‌هایی برای اداره شهر محسوب می‌شدند. جایگاه و موقعیتی که قلعه در آن بنا می‌شود، می‌تواند نشانی بر کارکرد آن باشد. قلعه‌های خارج از شهر و روستا که موقعیت کوهستانی دارند، کارکردهای نظامی و دفاعی داشته و برای مقابله با دشمن و به قصد دفاع از مردم ساخته شده‌اند. یکی از این قلعه‌های نظامی، قلعه پشتاب اهر است.
عکس از پرویز گلی‌زاده
قلعه پشتاب
سایقه قلعه پشتاب اهر به دوران اشکانیان می‌رسد
قلعه پشتاب یا قلعه پشتو یکی از دژهای کهن استان آذربایجان شرقی و جاهای دیدنی اهر است. این قلعه در نزدیکی دهی به همین نام از دهات دهستان یافت بخش هوراند و در فاصله‌ای نه چندان دور از راه هوراند بر بالای یک کوه صخره‌ای قرار گرفته و آثاری چون پلکان و اتاقک‌های کنده شده بر سنگ از بقایای آن است. روستای پشتاب (poshtab) یا پیشتاب در ۵۰ کیلومتری اهر واقع شده است. قلعه پشتاب در ارتفاع بیش از ۱۵۰۰ متر بالای کوه هشت سر بنا شده است. گفته می‌شود این قلعه با سایر قلعه‌های منطقه مثل قلعه بابک در ارتباط بوده است و با روشن کردن آتش و دود به یکدیگر پیام می‌دادند.
عکس از پرویز گلی‌زاده
ارتفاع قلعه پشتاب یا پشتو در حدود ۳۰۰۰متر از سطح زمین است
این بنا در روستای پیشتاب و در ارتفاع ۳۰۰۰ متری ساخته شده و از دوره اشکانی برجای مانده است. طبق شواهد این قلعه در دوره ساسانی نیز مورد استفاده بوده است. حصارهای آن بسیار مرتفع و صخره‌ای بوده و دور تا دورش را پرتگاه‌های عمیق احاطه كرده است. تنها راه ورودی به قلعه، معبری از سمت شمال با ۲۲۰ پله سنگی دست تراش است. در سه سمت دیگر قلعه پشتاب پرتگاه‌های مخوفی دیده می‌شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته‌است. زیاد بودن تعداد پله‌های دستکند قلعه پشتاب و راه ورودی باریک آن امنیت ورود به قلعه را بسیار زیاد می‌کرد.
عکس از پرویز گلی‌زاده
پله‌های دستکند قلعه پشتاب از بخش‌های جذاب قلعه هستند
در ساخت دیوارهای قلعه از سنگ‌های لاشه‌ای، ملات گل رس، ساروج و تعدادی آجر استفاده شده است. آثار بدست آمده از درون قلعه كه سفال‌های بدون نقش و نگار قدیمی است، نشان می‌دهد كه این قلعه در اوایل تسلط اسلام بر منطقه ارسباران و قره داغ مورد استفاده قرار گرفته است. در مورد سفالینه‌های یافت شده در قلعه پشتاب می‌توان گفت، پراکندگی سفالینه‌های هزاره اول قبل از میلاد در این قلعه کمتر از آثار دوران اشکانی و ساسانی و قرون میانه اسلامی است. سفالینه‌های اشکانی و ساسانی این قلعه عمدتا دارای خمیره نخودی و قرمز و تزییناتی با کنده‌کاری هندسی است و سفالینه‌های قرون میانه اسلامی در دو نوع ساده و لعابدار با خمیرمایه مواد کانی است.
عکس از خلیل غلامی
قلعه پشتاب تنها یک راه ورودی با ۲۲۰ پله دارد و از سه سمت دیگر حالت پرتگاهی مخوف دارد
از این قلعه كه شبیه قلعه بابك و شاید هم‌زمان با آن بوده است و به هنگام نبرد با اعراب حاكم بر منطقه از آن استفاده نظامی می‌شد. این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد و در سه سمت دیگر آن پرتگاه‌های مخوفی دیده می‌شود که قلعه را نفوذ ناپذیر می‌کند. این قلعه دارای آب انبار‌های متعددی است که بیشتر آنها در سمت شمال و درون صخره‌ها کنده‌کاری شده است. آثار به دست آمده از درون قلعه که سفال‌های بدون نقش و نگار قدیمی هستند، نشان می‌دهند که این قلعه در اوایل ورود اسلام بر منطقه ارسباران و قره‌داغ ساخته شده است. از محل دژ پشتاب، قلعه قهقهه و دره رود قره سو که از پای آن می‌گذرد دیده می‌‌شوند. غالب دژهای منطقه ارسباران از یکدیگر قابل رویت هستند و احتمالاً این دژها در ادوار تاریخی، از جمله دوره جنبش خرمدینان آذربایجان که به احتمال قوی در تصرف آنان بوده‌اند به واسطه علایم آتش‌های شبانه با هم‌دیگر ارتباط پیدا می‌کردند. در اطراف این قلعه طبیعت بسیار زیبا و چشم‌نوازی را می‌توان مشاهده کرد جنگل‌های پراکنده با گیاهان متنوع که چشم‌انداز زیبای طبیعت این منطقه را دوچندان می‌کنند. همچنین در دامنه قلعه حیوانات وحشی به‌ویژه خرس قهوه‌ای نیز زندگی می‌کنند و هراز گاهی هم از دامنه کوه پایین آمده و سری به روستاها می‌زنند. قلعه پشتاب یا قلعه پیشتو در آذر ماه سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
عکس از پرویز گلی‌زاده
سفال‌های بازمانده از قلعه مربوط به دوره اشکانی و ساسانی است
برای رسیدن به قلعه پشتاب پس از رفتن به اهر، راه کلیبر را پیش بگیرید و پس از این که حدود ۲۲ کیلومتر راندید از جاده اصلی خارج شده و مسیر هوراند را در پیش بگیرید. از دوراهی تا هوراند ۳۷ کیلومتر است که پس از طی کردن حدود ۳۰ کیلومتر آن باید از جاده خارج شده و راه قلعه را پیش بگیرید. در ابتدای این مسیر که آسفالت است، می توانید تابلوی قلعه را به چشم ببینید. مسیر روستای کوجان هم از همین‌جا منشعب می‌شود. حدود ۵ کیلومتر آخر جاده خاکی با کیفیت نامناسب برای ماشین‌های سواری است که نیاز به احتیاط دارد. آخر این جاده خاکی بعد از قلعه به روستای پشتاب می‌رسد.
عکس از مصطفی قربان موحد
قلعه پشتاب یک جاذبه تاریخی و طبیعی توامان است
بدون تردید بازدید از قلعه پشتاب برای دوست‌داران تاریخ و تمدن ایران بسیار جذاب خواهد بود. اما آن‌چه زیبایی و جذابیت بازدید از این دژ را چند برابر می‌کند موقعیت طبیعی و کوهستانی آن است. به این شکل می‌توان گفت این دژ زیبا می‌تواند برای طبیعت‌گردان و حتی کوهنوردان جذابیت بیشتری داشته باشد. رسیدن به بالای دژ و دیدن چشم انداز زیر پای صعودکنندگان خود داستان جذاب دیگری است. در طول سربالایی خاکی همان اوایل مسیر چند آلاچیق وجود دارد که امکان کمپینگ و استراحت را در آنجا میسر می‌کند.
عکس کاور از مصطفی قربان موحد
نویسنده: زهرا آذرنیوش