مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شد و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شد، به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده است. در ایران به مسجد جامع، مسجد جمعه و مسجد آدینه هم گفته می‌شود. می‌توان گفت که تقریبا تمام شهرهای ایران، مسجدی با نام مسجد جامع دارند. مطابق تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناسان اکثر مساجد جامع ساخته شده در ایران بعد از اسلام، روی باقی‌مانده‌های آتشکده‌های باستانی که قبل از ورود اسلام به ایران محل نیایش و عبادت زرتشتیان بوده‌اند، شکل گرفته‌اند.
مسجد جامع سراب بازمانده از قرن نهم در شهر سراب استان آذربایجان شرقی واقع شده است
مسجد جامع سراب یکی از جاهای دیدنی سراب در استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود که از قرن نهم هجری برجای مانده است. اين مسجد بدون گلدسته و مناره ساخته شده و از يک شبستان بزرگ و يک حياط کوچک در سمت غربى و دو در ورودى تشکيل شده است. در ورودى شرقى داراى کتيبه‌اى مرمرين است که با خط نسخ متداول دوره گورکانيان و ترکمانان آققويونلو و هم‌عصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آققويونلو است. در ورودى با ۱۰ پله به صحن شبستان مربوط مى‌شود و در بدنه آن ديوار جنوبى پلکان، سنگ مرمر کوچکى کار گذاشته شده و بر آن عبارت «الشفاء فى‌اليوم بنت‌الياس» حجارى شده است. مسجد جامع سراب در سال ۸۵۷ هجری قمری ساخته شده است و در دسته مساجد بدون گلدسته و مناره به حساب می‌آید.
مسجد جامع سراب روی طاق‌های جناقی ساخته شده است
مسجد جامع سراب دارای یک شبستان بزرگ، یک صحن کوچک و دو در ورودی است و ۳ محراب دارد که ۲ محراب آن دارای تزئینات بسیار ساده گچی بوده و محراب سوم محرابی بسیار نفیس از کاشی لعابدار و زرین‌فام بوده است. شبستان مسجد مجموعه‌اى است از ۶۰ گنبد که همه آن‌ها (به استثناى رديف چهارم از شرق) مستقيما روى طاق جناقى و ستون‌ها ساخته شده‌اند. ارتفاع متوسط این گنبدها از کف شبستان، درحدود ۴٫۵ متر است، اما ردیف چهارم که بلندتر ازدیگر گنبدها است، ۲٫۶ متر ارتفاع دارد. مسجد داراى منبر چوبى ۷ پله بلندى به طول ۳٫۶ متر و به ارتفاع ۲٫۱۰ متر است و در بالاى سطح شرقى نام واقف آن با خط ثلث زيبا، از چوب سفيد منبت‌کارى شده است. مسجد جامع سراب ۳ محراب دارد که هر کدام از ويژگى‌هاى خاصى برخوردارند. يکى از اين محراب‌ها بسيار نفيس و زيبا، از کاشى لعابدار برجسته است و با وجود صدمات مختلفى که ديده است، باز هم از زيبايى قابل توجهى برخوردار است.
مسجد جامع سراب دو وردوی دارد که یکی در قسمت شرقی و دیگری در قسمت غرب قرار گرفته است
ارتفاع محراب به‌صورت کلی ۱۴۲ سانتی‌متر و عرض آن از گوشه لچک‌ها ۱۵۲ سانتی‌متر است. داخل محراب از کاشی یکپارچه با نقش اسلیمی، ختایی و لعاب فیروزه‌ای ساخته شده و هر دو لچکی از همان جنس هستند و کتیبه‌ای به عرض ۳۰ سانتی‌متر از قطعات کاشی زرین‌فام با نقوش برجسته محراب را قاب گرفته است. متاسفانه قسمت اعظم کتیبه آسیب دیده و تخریب شده و متن کتیبه جز در چند کلمه باقیمانده نمانده است، اما با توجه به قسمت‌های باقیمانده گمان می‌رود که یک روایت از تاریخ یا مکان ساخت یا سازنده محراب باشد.
مسجد جامع سراب دارای دو در ورودی است که یکی در شرق مسجد و دیگری در ضلع غربی آن باز می‌شود . در بالای در ورودی شرقی، کتیبه‌ای از سنگ مرمر به خط نسخ و متعلق به دوره ترکمانان آق قویونلو به چشم می‌خورد و تاریخ ۸۷۵ ه.ق و نام بانی مسجد «حاجی رفیع‌الدین بن الحاجی مشیرالدین» بر آن نقر شده است. این در به وسیله ده پله به صحن و شبستان آن مربوط می‌شود. در قسمت غربی نیز به واسطه هفت پله بلند سنگی، حیاط کوچک غربی را به شبستان بزرگ مسجد متصل می‌کند.
محراب ۵۰۰ ساله مسجد جامع سراب در موزه آذربایجان نگهداری می‌شود
بدنه داخلی مسجد فاقد تزیینات هنری است و فقط در ضلع جنوبی این شبستان، ۳ محراب به اندازه‌های مختلف دیده می‌شود که ۲ تای آن‌ها دارای پوششی از گچ و تزینات بسیار ابتدایی هستند. بقیه سطح بدنه‌ها، از آجر ساده است. محراب سوم، ازکاشی‌های بسیار زیبایی با نقوش برجسته اسلیمی ختایی و لعاب فیروزه‌ای از دوره مغول تزیین شده است. قسمتی ازکاشی‌های فروریخته این محراب را در دیواره خارجی مسجد اوچ گوزلی (سه چشمه) سراب به کار برده‌اند. محراب مسجد که ۵۰۰ سال قدمت داشت در سال‌های اخیر به موزه آذربایجان سپرده شد. کاشی‌های فیروزه‌ای و زرین‌فام محراب پس از مستند نگاری و مطالعات تاریخی با هدف شناسایی ساختار کاشی‌ها مورد مطالعه فنی و آزمایشگاهی قرار گرفته و در این راستا آنالیز لعاب کاشی‌ها با دستگاه پراش سنج پرتو X انجام گرفته است. اقدامات حفاظتی روی کاشی‌ها به‌صورت پاکسازی رسوبات محیطی، نمک‌زدایی، تثبیت بدنه و استحکام بخشی لعاب‌های سست و نیز قطعات شکسته در آزمایشگاه مرمت موزه آذربایجان به انجام رسیده است.
درب شرقی دارای كتيبه مرمرين با خط نسخ متداول دوره كورگانيان و تركمانان آق قويونلو معاصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آق قویونلو بوده و تاریخ آن به سال ۸۷۵ هجری قمری ثبت شده است. این کتیبه به همراه یک کتیبه دیگر که در حفاری‌ها و خاک‌برداری داخل مسجد در جریان مرمت و بازسازی مسجد پیدا شده بود، فعلا در سازمان میراث فرهنگی استان نگهداری می‌شود. مسجد جامع سراب مربوط به سده نهم ه.ق است و در سراب، خیابان امام خمینی، داخل بافت قدیمی واقع شده و این اثر در تاریخ اول فروردین ۱۳۴۷ با شماره ثبت ۷۹۷ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ثبت شده است.
عکس‌ها از مجید صادقی
نویسنده: زهرا آذرنیوش