قبرستان سفید چاه که به «قبرستان سپید» نیز شهرت دارد، در شهرستان بهشهر، بخش یانه سر، روستای سفید چاه واقع شده که مربوط به دوره تیموریان است و اولین قبرستان مسلمانان در ایران به شمار می‌رود.
در روستای سفیدچاه رسم بوده است که سنگ قبر مردگان را بر اساس شغل آنها حکاکی می‌کردند، اما بعد از مرگ آخرین بازمانده سنگ‌تراشان و حکاکان مصیب محله، عمر حکاکی روی سنگ‌ها هم به پایان رسیده و درگذشتگان جدید روستا، با سنگ‌های امروزی دفن می‌شوند.
قبر ملک بادله، حاکم شمال، در این قبرستان قرار دارد. ابراهیم، منصور و عبدالرحمن سه فرزند امام موسی ابن جعفر(ع) و چندین تن از سادات مرعشی که روزگاری در آمل حکومت می‌کردند نیز در سفیدچاه مدفون شده‌اند. ضریح چوبی امام‌زاده با گنبد نقره‌گونش بنا بر نوشته‌ی کنده‌کاری شده روی آن ۸۴۰ سال قدمت دارد.
سنگ قبرها در هر منطقه و کشوری تحت تاثیر معماری و فرهنگ آن منطقه و کشور است. مثلا سنگ قبرهای اسپانیا و افریقا دارای قوس‌های هلالی نعل اسبی است که خاص معماری این مناطق است. در جهان اسلام نیز سنگ قبرها دارای اشکال متنوعی است که نمایانگر معماری هر منطقه است. در قبرستان سفید چاه سنگ مزارها محرابی و صندوقی هستند که هر دو شکل در ایران دارای پیشینه معماری‌اند. طرح محراب که اصلا طرحی متعلق به دوران «میترایسم» است، پس از اسلام، از سده چهارم هجری قمری به بعد بر سنگ مزارها حکاکی شد. سنگ قبرهای محرابی قبرستان تاریخی سفید چاه، دارای تصاویر نمادین ایرانی است که مفاهیم پیچیده زندگی، مرگ و رستاخیز را در خود نشان می‌دهد.
محراب مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه‌ای رو به سوی خدا و حقیقت هستی تلقی می‌شده و کندن تصویر آن بر سنگ قبرها بی‌ربط نیست. در سنگ قبرهای محرابی قبرستان تاریخی سفید چاه، از نقوش تزیینی به ویژه اسلیمی و هندسی به صورت متقارن، در تمام سطوح استفاده شده است و از نظر تنوع به سه دسته تقسیم می‌شود: نقوش اسلیمی، نقش هندسی و نقوش نمادین یا سمبولیک. سنگ قبرهای محرابی شکل سده نهم هجری قمری سفید چاه، دارای ویژگی‌های محراب هستند، یعنی سنگ قبرها دارای دو تا سه طاق نمای تودرتو با قوس‌هایی است و حواشی اول آنها معمولا دارای تزیینات گل برگ اسلیمی به شیوه «آژده» است و حاشیه دوم دارای صلوات کبیر و بعضا حاشیه سوم شامل حدیث یا دعاست و متن وسط به نام متوفی و تاریخ وفات اختصاص دارد. در بعضی از سنگ مزارها از نقش سمبولیک قندیل استفاده شده و در وسط آن کلمه الله نوشته شده است.
سنگ مزارهای سده دهم و یازدهم علاوه بر تزیینات اسلیمی که کاملا به صورت متقارن انجام شده از نقوش هندسی نیز برخوردار است و با ظرافت و زیبایی دایره‌های تزیینی و گل‌های چندپر که نماد گردونه خورشید است بر آنها حجاری شده‌اند. قاب‌بندی حاشیه، پیشانی، لچک‌ها و طرح طاق نمای سنگ مزارها و نیز شیوه کتیبه نگارهای سده نهم با سده دهم و یازدهم کاملا متفاوت است و سنگ مزارهای سده سیزدهم و چهاردهم نیز از نظر تزیینات سمبولیک ابزار کار که نشانگر پیشینه متوفی است، از سنگ قبرهای سده‌های پیشین متمایز است.
در این قبرستان تاریخی، معدود سنگ مزارهای صندوقی نیز وجود دارند. قدیمی‌ترین سنگ قبر صندوقی به تاریخ ۸۹۶ هجری قمری تعلق دارد و تعدادی سنگ‌های صندوقی نیز بر فراز تپه قبرستان در جهت شمالی قبرستان سفید چاه به دست آمده است که به دلیل فرسودگی زیاد، قابل مطالعه نیستند.
نقوش هندسی حک شده روی سنگ‌مزارها عبارتند از دایره، مربع و مثلث. این تصاویر هندسی کلید رمز عناصر مهمی چون زندگی و رستاخیز پس از مرگ است. دایره در اساطیر، عرفان و ادبیات شرق پیش از هر چیز نقطه‌ای است گسترش یافته، سمبولیسم و تفسیر نمادین کمال، یکپارچگی و نبود هر نوع تمایز و ناهمگونی و دایره، و نمادی از خلاقیت یا خلق هستی نیز هست. همین طور مفهوم ابدیت را در خود دارد.
در سنگ گورهای مورد بررسی علاوه بر نقوش هندسی از عناصر نمادین دیگری نیز بسیار استفاده شده است، از جمله: آینه، سرو، دو کبوتر، انار و گل انار، خوشید، چلیپا و... که همه در ادبیات، عرفان و فلسفه شرق مفاهیم معنوی‌ای را در بر دارند.
از اعتقادات جالب اهالی این روستا این است که اگر در این قبرستان دفن شوند جسد آنها سالم باقی می‌ماند یا بر اثر فشار قبر جسد هیچ آسیبی نمی‌بیند. بر اساس بررسی‌های انجام شده توسط پژوهشکده‌های مختلف خاک‌شناسی، خاک این قبرستان دارای آهک بسیار بوده و اجساد در این گونه خاک‌ها با زمانی طولانی‌تر نسبت به باقی انواع خاک تجزیه می‌شوند که البته در سالم ماندن جسد نقش سنگ لحد و جنسش و نوع قرار دادنش هم بی‌تأثیر نیست و شاید به همین دلیل جاودانه ماندن اجساد بوده که افراد مهم و سرشناس اطراف را در این قبرستان دفن می‌کردند. در این قبرستان از تخته سنگ‌های کوه‌های اطراف برای سنگ لحد استفاده می‌شود که این هم در دوام جسد موثر است، ولی در باقی قبرستان‌ها به جای سنگ از تخته چوبی استفاده می‌شود که خیلی زودتر از سنگ تجزیه خواهد شد و علت نام‌گذاری این قبرستان به سفیدچاه هم رنگ خاک سفیدش است که ناشی از آهک بسیار آن است.
این اثر به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی بهشهر، در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۸۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نویسنده: زهرا صالح نژاد