مجموعه ارگ تاریخی قورتان از جاهای دیدنی ورزنه به شمار می‌رود و در روستای قورتان قرار گرفته است. این ارگ در ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان و ۴۵ کیلومتری شمال غرب تالاب گاوخونی و در مسر جاده اصفهان-ورزنه واقع شده است. قلعه قورتان تنها قلعه‌ای در اصفهان است که مسکونی قلمداد می‌شود و در فهرست آثار ملی ثبت شده است. روستای قورتان مرکز دهستان گاوخونی است که به گفته شواهد محلی به قرن چهارم و دوره حاکمیت بهرام پنجم ساسانی می‌رسد.بر طبق تحقیقات و کاووش‌های باستان‌شناسی در منطقه و کشف بقایای ظروف سفالی در این محوطه که مربوط به دوره هخامنشی، تخمین زده شده‌اند، قدمت این روستا چندهزار ساله است. ارگ قورتان را شاید بتوان جزو معدود قلعه‌های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن، سکونت وجود دارد. این ارگ تاریخی از چندین مجموعه بنا تشکیل شده است.
وجه تسمیه روستای قورتان
ارگ قورتان در روستای قورتان استان اصفهان است که چندین بنا در دل خود دارد
نام قلعه قورتان از نام روستایی که قلعه در آن است، گرفته شده است. واژه قورتان معرب شده گورتان است که به دو مفهوم بر روستا و بر قلعه اطلاق شده است. همانطور که در منابع تاریخی ذکر شده، بهرام پنجم ساسانی به بهرام گور شهرت داشته است. علت شهرت بهرام پنجم به این نام را توانایی وی در شکار گورخر دانسته‌اند و منطقه قورتان را یکی از محوطه‌ها و شکارگاه‌های بهرام گور دانسته‌اند. بنابراین روستای قورتان یا گورتان به دلیل داشتن تعداد گورخر فراوان و هم به دلیل شکارگاه بودن بهرام گور به این نام شهرت یافته است. از طرف دیگر برخی نیز قورتان را برگرفته از واژه قورخانه در معنای اسلحه‌خانه یا انبار مهمات به کار برده و براین عقیده‌اند که از این مکان برای انبار سلاح استفاده می‌شده است.
عکس از سایت اقامتگاه سنتی ورزنه
روستای قورتان از روستاهای سنتی اصفهان است که زبان مردم آن واژه‌های پهلوی بسیاری دارد
اهالی روستای قورتان زبان خاصی دارند که معروف به زبان ولایتی است. این زبان برگرفته از واژه‌های پهلوی است و افراد زیادی با آن گفتگو می‌کنند. ارگ قورتان تا سال ۱۳۳۵ شمسی مکانی مسکونی قلمداد می‌شد. فشارهای حکومتی و عدم مالکیت شخصی بر زمین‌ها و نبود توان مالی برای ساخت و ساز خانه در محدوده خارج از ارگ، سبب باقی ماندن مردم در ارگ برای مدت ها و سالیان طولانی شد. با استقرار مردم در خانه‌های جدید، خانه‌های قدیمی داخل ارگ به محلی برای نگهداری دام و انباری برای ذخیره علوفه تبدیل شد. تبدیل شدن قلعه برای استفاده کشاورزی سبب شد که سرعت تخریب بافت قدیمی قلعه بیشتر شود. در حال حاضر در قسمت جدید قلعه، نیز نزدیک ده خانوار سکونت دارند، که این بخش از قلعه نسبت به بخش قدیمی آن سالم‌تر است.
عکس از آوای زنده‌رود
ارگ تاریخی قورتان
ارگ تاریخی قورتان در حدود پنج هکتار مساحت دارد
ارگ تاریخی قورتان ارگی بزرگ و وسیع است که قدمت آن به قرن چهارم هجری و به دوره حاکمیت دیلمیان می‌رسد. وسعت این ارگ در حدود ۵ هکتار بوده و مصالح به کار رفته در آن طبق آب و هوای کویری و به طور کامل از خشت و گل بنا شده است. این قلعه که در حدود ۱۰۰۰ سال قدمت دارد، باروی شمالی ۲۵۰ متر و باروی شرقی در حدود ۱۸۰ متر است. تعداد برج‌های دیده‌بانی بنا در حدود ۱۴ برج بوده که یکی از آنها و قسمتی از حصار ارگ بر اثر طغیان و منحرف شدن مسیر رودخانه زاینده‌رود تخریب شده است. قطر دیوار بنای قلعه از پایین ۳ الی ۴ متر متغیر است.
عکس از نیما نظری
ارتفاع حصارهای قلعه از زمین تا کنگره قلعه در حدود ۹ متر بوده و ارتفاع برج‌ها از زمین تا کنگره در حدود ۱۲متر است. ارگ قورتان دو دروازه دارد که برای ورود به آن از هر دو در استفاده می‌شود. یکی از در‌ها شمالی و در دیگر جنوبی است.
عکاس ناشناس
ارگ قورتان حصاری کنگره دار از خشت خام دارد که در حدود ۹متر ارتفاع دارند
قلعه قورتان دارای حصاری کنگره دار از خشت و خام و بسیار محکم و دارای عظمت فوق العاده ای است ، ارتفاع حصارها از زمین تا کنگره ۹ متر و ارتفاع برج ها از زمین تا کنگره ۱۲ متر می باشد. قلعه وسعتی حدود ۴۰ هزار متر مربع را در برگرفته و مصالح به کار رفته مطابق با آب وهوای کویری و تماما از خشت وگل ساخته شده است. باروی شمالی آن ۲۵۰ متر طول و با ۵ برج دیده‌بانی و باروی جنوبی نیز تقریباً با همان ابعاد و دارای ۵ برج است و فاصله برج‌ها از یکدیگر حدود ۵۴ متر می‌باشد. قطر دیوار قلعه در پایین متغیر است به طوری که در پایین بین ۳ الی ۵ متر است و راهروی باریکی بر روی حصار برای دیده‌بان‌ها ایجاد شده است.
عکس از محمد معین مقامی
ارگ قورتان را می‌توان یک مجموعه تاریخی یا بهتر است بگوییم یک شهر تاریخی دانست. این بنای خشتی و گلی بناهای مستقل تاریخی دیگری در دل خود جای داده است. شاید متعجب شوید، اما این ارگ تاریخی زیبا ۳ مسجد، یک حمام و دو قلعه خان نشین و یک بازار را در قلب خود جای داده است. علاوه براین، طبق گفته اهالی روستای قورتان، در گذشته کاروانسرا، آسیاب و بناهای دیگری نیز در ارگ وجود داشته که به مرور زمان از بین رفته‌اند.
عکس از mapio.net
بناهای داخلی ارگ قورتان
ارگ قورتان یک مجموعه شامل مسجد، قلعه، بازار، حمام و کبوترخانه و بناهای کوچک دیگر است
۱- مسجد اهله: یکی از مساجدی که در قلعه است به نام مسجد اهله یا مسجد شبستان شهرت دارد. این مسجد معماری خاص و جالبی داشته و با دیگر بخش‌های قلعه متفاوت است. این بخش از قلعه که از دیدنی‌ترین مکان‌های قلعه شناخته می‌شود.
۲- مسجد بالا: مسجد بالا مسجدی است که قدمت آن به اوایل اسلام رسیده و آن را از محراب مسجد می‌توان تشخیص داد. این مسجد دو محراب دارد که یکی قدیمی و دیگری جدید بوده و در سال‌های بعد ساخته شده است.
۳- مسجد ابراهیم: دیگر با نام مسجد ابراهیم شهرت دارد. ساخت این مسجد در سال ۱۰۸۴ هجری قمری بوده و به دوره شاه سلیمان صفوی برمی‌گردد. این مسجد در ضلع شمال شرقی ارگ و در نزدیک حمام قرار دارد.
عکس از اصفهان زیبای من
کبوترخانه ارگ قورتان در سال‌های اخیر مرمت شده است
۴- بازار ارگ: در مرکز ارگ، بازاری وجود داشت که از دو قسمت تشکیل شده بود. قسمت اول این بازار، بازارچه‌های نجارها و کاروانسرا و قسمت دوم کسبه‌های دیگر فعالیت داشتند. داخل ارگ، چهار آسیاب بود که اکنون ساختمان آنها باقی مانده است.
۵- حمام ارگ: حمام روستا در ضلع غربی ارگ واقع شده است. در زمان قدیم حمام ارگ به صورت خزینه‌ای موجود بود که آب آن به وسیله هیزم گرم می‌شد و هیزم آن را از مسافت طولانی به روستا می‌آوردند. بعد از سال ۱۳۵۷ حمام مرمت شد و آن تاریخ تا کنون مورد استفاده اهالی ارگ بوده است.
عکس از م.رحمانی
۶- کبوترخانه: کبورترخانه ارگ در ضلع شمال غربی آن قرار گرفته است. این کبوترخانه‌ها در نمای بیرونی خود ۱۲ سیلو به صورت هلالی دارد که هرکدام از آنها یک پایه بنا محسوب می‌شوند. ارتفاع این سیلوها در حدود ۱۵ متر و قطر آنها ۱۲ متر است.
عکس از میراث آریا
۷- قلعه نواب: یکی از قلاع قرار گرفته در ارگ قورتان، قلعه نواب است. قدمت این قلعه به پیش از ساخت ارگ قورتان برمی‌گردد. این قلعه را می‌توان معروف‌ترین قلعه داخل ارگ دانست. قلعه باغچه گل نیز دیگر قلعه ارگ است که دارای قدمت بسیار است.
عکس از آوای زنده‌رود
۸-آرگاه: در داخل ارگ ۴ آسیا وجود دارد که در زبان محلی به آنها آرگاه می‌گویند. این آسیاها اغلب به صورت سنگی هستند که حیوانات آنها را به حرکت درمی‌آورند.این چهار آسیا،به آرگاه حسینعلی نصرالله، آرگاه حاج ابراهیم، آرگاه میرمهدی، آرگاه حاج میرزا توکلی شهرت دارند.
۹-نخلدان: در وسط ارگ بنایی به ارتفاع ۶ متر وجود دارد که به آن نخلدان می‌گویند. قدمت این بنا به دوره صفویه بازمی‌گردد.این محل که دارای گچ‌بری است در گذشته محل نگهداری نخل مربوط به عزاداری امام حسین بوده است.
قلعه قورتان یک قلعه نظامی است که سابقه آن به قرن چهارم هجری می‌رسد
قلعه قورتان در کنار جاده اصلى و رودخانه زاینده‌رود واقع شده است. با عبور ماشین‌های سنگین، آب رودخانه در مواقع پر آبی و مواقعی که آب زیادی از پشت سد آزاد می‌کنند بر تخریب هرچه بیشتر ارگ دامن می‌زنند. یکى از برج‌هایى که اکنون تخریب شده است در محلى بوده که در حال حاضر رودخانه در آن جریان دارد. سالم‌ترین بخش قلعه ضلع شرقى آن است که کنار جاده اصلى قرار گرفته است. قلعه دارای دو درب یا دروازه شمالی و جنوبی بوده و هر دروازه دارای یک هشتی بزرگ به قطر ۶ متر است که متاسفانه دروازه جنوبی آن به دلیل ظغیان آب رودخانه تخریب شده است. گفته می‌شود این قلعه، از قلاع نـظامی بوده است و در مواقع ناامنی، زندگی بیش از ۵۰ خانوار را به خوبی تامین می‌کرده است.
عکس از محمد معین مقامی
عکس‌های گالری از نیما نظری (کاور) و نیکو شمخانی
نویسنده: زهرا آذرنیوش