دشت مغان با مناظری زیبا و خیره‌کننده از جاهای دیدنی استان اردبیل است. این دشت از طرف شمال و شرق به جمهوری آذربایجان، از جنوب به شهرستان مشکین شهر و از غرب به ارسباران محدود شده است. قسمت عمده دشت مغان در جمهوری آذربایجان و بخشی نیز شمالی‌ترین قسمت استان اردبیل در ایران را تشکیل داده است. دشت مغان از سه شهر گرمی، بیله‌سوار و پارس‌آباد تشکیل شده است. مغان که تا سال ۱۳۵۵ یکی از توابع مشکین شهر محسوب می‌شد، در این سال از شهرستان مشکین شهر جدا و به‌عنوان یک شهرستان مستقل در چارچوب تقسیمات کشوری به‌شمار آمد و شهر گرمی به مرکزیت آن تعیین شد. دشت مغان در قسمت شمالی این منطقه به دشت همیشه بهار ایران معروف است. دشت مغان یکی از قطب‌های مهم کشاورزی و دامپروری ایران است. سراسر دشت مغان به‌علت حاصلخیزی خاک، دمای مساعد و موقعیت خاص منطقه‌ای زیر کشت اقسام غلات، حبوبات و علوفه قرار می‌گیرد و بی‌مناسبت نیست که مغان را انبار غله آذربایجان می‌گویند.
به‌طور کلی چهره طبیعی دشت مغان به سه قسمت کوهستانی، کوهپایه‌ای و جلگه‌ای تقسیم می‌شود:
نواحی کوهستانی دشت مغان، ارتفاعات جنوب، جنوب غرب و غرب منطقه را شامل می‌شوند که با شیب بیش از ۱۰ درصد، از ارتفاع حداقل ۱۰۰ متر به سمت جنوب و غرب بر میزان ارتفاع افزوده شده و تا حدود ۷۰۰ متر می‌رسند. دهستان قشلاق غربی، قسمت‌هایی از بخش اصلاندوز، بخش مرکزی و دهستان قشلاق شمالی در این نواحی قرار دارند.
نواحی کوهپایه‌ای دشت مغان، به‌طور کلی زمین‌های کمتر از ۱۰۰ متر ارتفاع متصل به کوهستان تا نزدیک جلگه را می‌توان جزو این ناحیه به حساب آورد. شیب زمین در این نواحی حدود ۱ تا ۱۰ درصد است، این اراضی مساعد برای فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری و سکونت انسانی محسوب می‌شوند. قسمت‌هایی از بخش تازه کند، بخش مرکزی، دهستان قشلاق شمالی و بخش اصلاندوز در این نواحی واقع شده‌اند.
نواحی جلگه‌ای دشت مغان، در شمال منطقه با شیب بسیار ملایم، کمتر از ۵ درصد تا سواحل رود ارس گسترش دارد و به‌دلیل وجود خاک‌های آبرفتی دانه‌ریز و رسوبی و حاصلخیز تماما زمین‌های عمده کشاورزی را تشکیل داده و از تراکم زیاد جمعیت برخوردار هستند. این نواحی تا ارتفاع حداقل ۳۰ متر از سطح دریا در منتهی‌الیه شمال شرق منطقه در دهستان ساوالان تداوم می‌یابد.
دشت مغان دشت همیشه بهار ایران یکی از مهم‌ترین مناطق زیست محیطی آذربایجان برای زمستان گذرانی گونه‌های نادر پرندگان کوچنده به‌شمار می‌آید. در تالاب‌های دشت مغان انواع پرندگان کوچنده آبزی همچون پلیکان خاکستری، اردک چشم طلایی، اردک تاجدار، مرکوس سفید، قوی گنگ، قوی فریادکش، قوی کوچک، غاز خاکستری و بالکان کوچک مشاهده شده است.
از روستای صلوات که به‌طرف مشکین شهر حرکت می‌کنیم، ۲۰ کیلومتر آن طرف‌تر به سه راهی بر می‌خوریم که تابلوی آبی ناخوانایی به چشم می‌خورد که به زحمت می‌توان نام روستای مازافا را روی آن خواند. کمی که به جلوتر می‌رویم، در سمت چپ خودمان کوهپایه سنگی را می‌بینیم که به روایت اهالی روستای مازافا و بر اساس قصه کهن این دیار آن را چوبان داشی یا چوپان سنگی می‌نامند. بر اساس داستان‌های افسانه‌ای چوپان ناشکری با گوسفندان و گله خویش در بالای آن کوه به سنگ تبدیل شده و قدمت آن شاید به هزاران سال پیش بر می‌گردد. از وسط روستای مازافا عبور کرده و دو کیلومتر راه خاکی را طی کرده تا می‌رسیم به چشمه آب معدنی مازافا، چشمه مازافا درمان سنگ کلیه است و افراد زیادی گویا با مراجعه به این روستا و خوردن آب این چشمه برای همیشه از سنگ کلیه راحت شده‌اند.
از آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی منطقه مغان می‌توان به قلعه اولتان مغان، برج قارلوجا، تپه خرمن، تپه نادر اصلاندوز، پل تاریخی خمارلو مغان، زیستگاه خروسلوی مغان، زیستگاه آقابابا، زیستگاه حسن دره سی، گورستان اصلاندوزمغان، گورستان کورلار کورعباسلوی مغان، دریاچه سد شهرک مغان، سواحل زیبای آراز چایی (رود ارس) و جنگل‌های مغان اشاره کرد.
در پهنه دشت مغان همه جا، گورستان‌های وسیع و اغلب منسوب به هزاره اول قبل از میلاد وجود دارد که بیشتر آن‌ها در معرض تجاوز و حفاری قاچاق قرار گرفته و می‌گیرد. در نزدیکی اصلاندوز، گورستان‌های قوش اوتران، قلی بیگلو، افجی، گدایلو و کرار کورعباسلو مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است. همچنین منطقه مقصودلوی کورعباسلو مدفن شهدای جنگ‌های ۱۰ ساله میان امپراطوری روسیه تزار و قشون دولت ممالک محروسه قاجار (قاجار قورونموش مملکتلری) به فرماندهی ژنرال عباس میرزا است. گورستان‌های باستانی در دامنه کوه‌ها و رودخانه‌ها که آفتابگیر و رو به مشرق و طلوع آفتاب است انتخاب شده، زیرا آفتاب و آب در مذهب میتراییسم همانگونه که از اسم این منطقه برمی‌آید (مغان) جنبه تقدس دارد. گورستان‌های مربوط به هزاره پیش از میلاد قلی بیگلو و قوش اوتران و سایر گورستان‌های مکشوفه و گورستان‌های عهد ساسانی (افجی) بدون استثنا دارای چنین مشخصاتی هستند. طرز تدفین به‌واسطه آهکی بودن خاک که باعث از بین رفتن و پوسیدگی استخوان می‌شود، به‌طور کلی معلوم نشده، اما استخوان‌های کوچک کاسه سر و قلم پا نشان می‌دهد که جهت مردگان شرقی، غربی و سر و صورت روبروی آفتاب قرار داشته است.
قیز قلعه سی، (قلعه دختر) که از سال ۶۲۹ تاکنون پابرجا است؛ در کنار رودخانه برزند در ۱۷ کیلومتری شمال گرمی مغان چنان دژی مستحکم جلب توجه می‌کند. قیز قلعه سی یکی از قلاع متعددی است که با نام قلعه دختر در سرتاسر کشور شناخته می‌شوند. مصالح قیز قلعه سی از قلوه سنگ و ملات ساروج است و در حال حاضر از آن، دو دیوار ناقص و دو برج باقی مانده است. سبک و نام بنا، قدمت آن را به دوران اشکانی و ساسانی منسوب می‌کند.
عشایر دشت مغان، مردمانی پاک سرشت، مهمان‌نواز، صمیمی، معصوم، سخت‌کوش و استوار هستند که با پوستی خشکیده و سوخته در دامنه کوه‌ها و صخره‌ها و پهنه دشت‌ها به دنبال گوسفندان خود، برای بقا با طبیعت خشن در ستیز و نبردند؛ انسان‌های کوچ‌نشینی که پس از سپری شدن قرن‌ها تبدیل به مردمانی خودکفا با فرهنگی اصیل و غنی شده‌اند.
مسیر دسترسی به دشت مغان
دشت مغان همانگونه که پیش‌تر گفته شد، مساحت وسیعی از نواحی شمال استان اردبیل و کشور آذربایجان را در بر می‌گیرد. پیشنهاد می‌کنیم خود را به اردبیل و از آنجا با طی ۱۱۰ کیلومتر به گرمی، مرکز شهرستان مغان برسانید. از آنجا می‌توانید سراغ جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیر این دشت را از مردم محلی جویا شوید.
عکس‌های گالری از خبرگزاری مهر (عکاس: مهدی حسین نژادی)
نویسنده: عماد جعفری