با توجه به مطالعات تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی، یکی از مناطق باستانی ایران، استان خوزستان است. وجود ابنیه‌ی کهن تاریخی نظیر زیگورات چغازنبیل و بقایای شهرهای باستانی همچون شهر گندی شاپور در این استان به خوبی بیانگر قدمت و دیرینگی منطقه‌ی خوزستان است.
مناطقی که قدمت قابل توجهی دارند از حیث اهمیت یکسان نیستند. زیرا برخی از آن مناطق صرفاً محل حضور موقت افراد بوده‌اند و از همین رو سازه‌های بشری قابل ذکری در آن‌ها وجود ندارد. ولی سکونت‌گاه‌های دائمی افراد و به عبارت دیگر، شهرها، با توجه به وجود ابنیه‌ی فراوان در خودشان که بهترین نماینده‌ی فرهنگ ساکنانشان هستند، از حیث باستان‌شناسی اهمیت ویژه‌ای دارند.
یکی از این شهرهای باستانی که البته هنوز بسیاری از رازهای آن نهفته باقی مانده، شهر کبناک مربوط به تمدن ایلام است که بقایای آن در استان خوزستان نمایان شده است.
محوطه‌ی باستانی هفت‌تپه
این محوطه که از جاهای دیدنی شوش و مجموعه‌ای از ۱۴ تپه‌ی باستانی است، در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد و فاصله‌اش تا معبد چغازنبیل، ۲۳ کیلومتر است.
در جریان راهسازی مربوط به شرکت نیشکر هفت‌تپه، بقایای تاقی آجری به همراه قسمتی از یک دیوار خشتی نمایان شده و همین مسئله باعث شروع عملیات حفاری توسط باستان‌شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر عزت‌الله نگهبان در منطقه‌ی هفت‌تپه شد. این حفاری که در سال ۱۳۴۴ شروع شده بود در مرحله‌ی اول خودش تا سال ۱۳۵۷ طول کشید.
گستردگی محوطه از یک سو و اکتشافات متعدد از سوی دیگر باعث توجه ویژه‌ی کاوشگران به این منطقه شد به نحوی که حفاری انجام شده در این محوطه‌ی باستانی، از نظر تعداد و حجم اکتشافات جزو حفاری‌های نادر در کشور است.
فراوانی اکتشافات در هفت‌تپه مسئولین وقت را به فکر ساخت موزه‌ای در همین محوطه انداخت. در نتیجه در سال ۱۳۵۲، موزه‌ی هفت‌تپه که به منظور نگه‌داری از اشیای کشف شده ساخته شده بود افتتاح شد.
پیشینه‌ی تاریخی
از نظر باستان‌شناسان، منطقه‌ی مسکونی موجود در هفت‌تپه که در حفاری‌ها بقایای ابنیه‌ی آن پیدا شده، شهر کبناک است که از شهرهای ساخته شده در تمدن ایلامیان به شمار می‌رود. وجود آرامگاهی در این شهر که متعلق به یکی از پادشاهان ایلامی است عمده دلیل ارتباط این منطقه‌ی مسکونی با تمدن ایلامیان است.
بر اساس تقسیم‌بندی انجام شده توسط مورخین، تاریخ تمدن ایلامیان در چهار قسمت مورد مطالعه قرار می‌گیرد:
دوره‌ی نیاایلامی از حدود سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد
دوره‌ی ایلام باستان از حدود سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد تا سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد
دوره‌ی ایلام میانه از حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد تا سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد
دوره‌ی ایلام نو در حدود سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۳۹ پیش از میلاد (آغاز دوره‌ی هخامنشیان)
شهر کبناک از مناطق مسکونی مربوط به دوره‌ی ایلام میانه است و پادشاهی که به همراه همسرش در آرامگاه این شهر مدفون بوده است، تبتی اهر، آخرین پادشاه دودمان کیدینوها است. دودمان کیدینوها اولین خانواده‌ی حاکمان ایلام در دوره‌ی میانه بودند.
شهر کبناک با اینکه مرکز مهم سیاسی در زمان حکومت کیدینوها بوده و در زمان تبتی اهر پایتخت به شمار می‌رفته است، به واسطه‌ی تاسیس شهر مذهبی اوراونتاش در نزدیکی‌اش و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، خیلی زود رونق خود را از دست داده است.
بعد از دودمان کیدینوها، دودمان ایگه‌هلکی‌ها، حاکم تمدن ایلام در دوره‌ی ایلام میانه شدند. یکی از پادشاهان مشهور این دودمان اونتش نپیریشه است که در حدود سال ۱۲۶۵ پیش از میلاد به حکومت رسیده است. اونتش با اهداف سیاسی اقدام به تاسیس شهر مذهبی اوراونتاش کرد و به عنوان مکان پرستش خدایان باستان، دستور ساخت معبد چغازنبیل را در این شهر صادر کرد. با تاسیس شهر اوراونتاش و احداث چغازنبیل (در حدود ۱۲۵۰ قبل از میلاد) کبناک تمامی رونق خود را از دست داد.
آرامگاه هفت‌تپه
آرامگاه کشف شده در این محوطه به دلیل پیدا شدن الواحی که نام تبتی اهر به عنوان پادشاه در آن ذکر شده است به وی نسبت داده می‌شود. محل دفن تبتی اهر و ملکه‌اش معبدی خصوصی دارای سالن، ایوان و حیاط بوده است که به وسیله‌ی یک راهرو به آرامگاهی عمومی بیرون بنا متصل می‌شده است. تاق این آرامگاه اولین تاق ضربی ساخته شده در ایران باستان به شمار می‌رود و به عقیده‌ی مورخین از ابداعات معماران ایلامی است.
آرامگاه عمومی بیرون از معبد سکویی بزرگ است که توسط دیوارهایی با ارتفاع کم به سه بخش تقسیم می‌شده است. در بخش شمالی این سکو هفت اسکلت، در بخش جنوبی آن دو یا سه اسکلت کشف شده است و در بخش میانی که کوچک‌تر از دو بخش دیگر است، اسکلتی پیدا نشده است. از نکات تامل‌برانگیز و قابل تحقیق درباره‌ی این آرامگاه که باستان‌شناسان را متوجه خود کرده است، گوری دسته جمعی است که در پای سکوی بزرگ در جنوبی‌ترین قسمت آرامگاه و درست مجاور درب ورودی پیدا شده است. گوری که ده اسکلت با چیدمانی نا منظم و گاه روی هم در آن پیدا شده است.
با توجه به اکتشافات انجام شده، درب ورودی آرامگاه عمومی پس از هر تدفین با سنگ یا آجر بسته شده و در هنگام تدفین بعدی مجدداً باز می‌شده است.
حفاری های جدید
در سال ۱۳۸۸، تیم مشترکی از باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی به سرپرستی بهزاد مفیدی نصرآبادی و به کمک دانشگاه ماینتس آلمان، کاوش‌های جدیدی را در محوطه‌ی باستانی هفت‌تپه آغاز کردند که اکتشافات جدید و جالبی را به دنبال داشت. بقایایی از یک زیگورات کشف شد که از نمونه‌ی مشابهش یعنی چغازنبیل، حداقل دویست سال قدیمی‌تر است و ارتفاع آن را سی متر تخمین زده‌اند.
در نزدیکی بقایای کاخ در این شهر، شواهدی دال بر وقوع قتل عام پیدا شده است. بقایایی از چند صد قربانی که هر یک بالای سر دیگری دفن شده‌اند. هنوز تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. همچنین کارگاه ساخت الواح گلی نیز در این منطقه کشف شد که توسعه‌ی هنر و صنایع دستی را در امپراتوری باستانی ایلامیان نشان می‌دهد.
اکتشافات هفت‌تپه
همان طور که در آغاز مقاله به آن اشاره شد، اشیای زیادی در این منطقه کشف شده که علاقه‌مندان برای مشاهده می‌توانند به موزه‌ی هفت تپه مراجعه کنند و ما فهرست‌وار به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
گل‌نوشته و کتیبه‌های سنگی به خط میخی و زبان اکدی ( از زبان‌های رایج بین آشوریان و بابلیان در دوران باستان)
مهرهای سنگی و گلی به همراه اثرمهرها
اثرمهرها در واقع تکه گلی بوده‌اند که مهر بر آن‌ها زده می‌شده و برای مسدود کردن دهانه‌ی تنگ‌های سفالی از آن‌ها استفاده می‌شده و جنبه‌ی حفاظتی داشته‌اند. این مهرها معمولاً نقوش مذهبی داشته‌اند مانند صحنه‌ی پیشکش هدایا به خداوند.
ظروف سفالی مانند کوزه‌های کف گرد و نوک‌تیز، ساغرهای پایه‌دار، خمره‌ها و...
ظرف‌های سفالی کشف شده یا از نوع ظروف ساده با رنگ نخودی یا از نوع ظروف منقوش با رنگ قهوه‌ای تیره و روشن هستند.
اشیای تزیینی مانند گردنبندهایی از جنس سنگ‌های نیمه‌قیمتی همچون عقیق و سنگ سلیمان، دکمه‌های تزیینی با اشکال دایره و چهارگوش از جنس استخوان، پلاک‌های منقوش از جنس مفرغ یا قیر طبیعی و...
موزاییک‌هایی با نقوش هندسی و ساخته شده از ترکیب سنگ لاجورد، استخوان، صدف و مفرغ
اندودهای گلی منقوش (در ایران باستان برای نقاشی دیواری از قطعات گلی رنگارنگ و منقوش به اشکال هندسی، استفاده می‌کردند. در هفت‌تپه متنوع‌ترین رنگ‌های این اندودها کشف شده است. اندودهای آبی، نیلی، قرمز، نارنجی، زرد و...
سردیس‌های گلی از مرد و زن ایلامی و ماسک‌های گلی مردانه
اشیای فلزی عمدتاً از جنس مفرغ مانند سلاح‌های جنگی همچون خنجرها، پیکان‌ها، سرنیزه‌ها و... ابزارآلاتی نظیر اسکنه، مغار، تبر و... و اشیایی دیگر مانند سوزن‌ها و میخ‌ها و...
پیکرک‌های سفالی انسانی؛ این پیکرک‌ها که به روش قالب‌گیری ساخته شده و در کوره پخته شده‌اند، شمایل مردان، زنان و نوازندگان را دارند.
پیکرک‌های فلزی حیوانی؛ این پیکرک‌ها به روش ریخته‌گری ساخته شده‌اند شمایل گاو کوهان‌دار با کوهان‌های بزرگ را دارند.
اشیای سنگی مانند سلاح‌های نظیر سرگرزها، ابزارآلات، سنگ وزنه‌ها و...
تابوت‌های سفالی در ابعاد مختلف که برخی از آن‌ها قیراندود شده‌اند.
عکس‌های گالری از ایسنا (عکاس: مهناز دژبان)
نویسنده: حمیده کریمی