مسجد جامع میمه در استان اصفهان به خاطر سابقه طولانی بنا که در گذشته آتشکده بوده است، یکی از معروف‌ترین مساجد جامع ایران به حساب می‌آید. این بنا دوره‌های تاریخی زیادی را در عمر خود دیده است و به دلیل محراب سنگی خاص و منحصر به فردش شهرت زیادی دارد. این محراب به قدری با ارزش است که برای حفاظت بیشتر به موزه ملی ایران منتقل شده است. به خاطر قرار گرفتن در کنار شهر بزرگی مثل اصفهان، در طول تاریخ این مسجد مورد بازدید بسیاری از افراد معروف قرار گرفته است که کمتر مسجدی مثل آن در کتاب‌های تاریخی دارای نام و نشان است.
بنای اصلی مسجد جامع میمه مربوط به دوران سلجوقی است، ولی بنای فعلی آن در دوران زندیه و طبق نظر برخی از کارشناسان صفویه ساخته شد. این اثر از جاهای دیدنی میمه به شمار می‌رود و در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۳۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ابن بطوطه جهانگرد عرب در سال ۷۲۷ هجری قمری از مسجد جامع شهر ميمه ديدن کرده است. اين جهانگرد معروف قرن هشتم هجری قمری بعد از بازديد مسجد جامع ميمه، آن را اين‌گونه توصيف می‌کند:
«مسافرت ما در زمين پهناوری آغاز شد که از مضافات اصفهان بشمار می‌رود. در اين طريق نخست به ميمه رسيديم، روستايی نيک و دارای باغ‌های انگور و قنوات متعدد و مسجدی زيبا يافتيم که نهر آبی از وسط آن جاری بود.»
عکس از وب سایت شهرداری میمه
بدلیل قرار داشتن شهر میمه در راه ارتباطی اصفهان به سایر شهرهای مهم ایران بزرگان زیاد دیگری هم از این مسجد بازدید داشته‌اند که از آن در سفرنامه های خود نقل قول کرده‌اند. ملا محسن فیض کاشانی درباره مسجد جامع میمه می‌گوید:
در طی سفری گذرم به مسجدی افتاد در قریه ای بنام میمه که بنظر می‌رسد با توجه به کتیبه بالای محراب، این مسجد زیبا یادگار آل‌بویه باشد. هنوز منبر شکسته و نیمه سوخته آن در گوشه‌ای دیده می‌شود. سنگ قبرهای اطراف مسجد تاریخی در حدود ۲۰۰ سال پیش را دارند.
در سال ۷۸۹ هجری قمری، تیمور لنگ برای تنبیه سلطان زین‌العابدین (حاکم وقت اصفهان) که به دعوت او اعتنایی نکرده بود از راه همدان به گلپایگان سپس میمه می‌رود. او در خاطرات خود می‌نویسد:
مردم میمه قبل از ورود من و لشگریانم به میمه به استقبال من آمدند در منطقه‌ای که قرقچی نام داشت، آنها گوسفند و گاو قربانی و سپاه مرا تا مسجد همراهی کردند. قشون نماز را در مسجد جامع میمه که دارای بنای زیبا و دیدنی با درختان سرسبز و نهر آبی روان بود به جا آوردند.
بر اساس یک روایت تاریخی در زمان فرار اشرف افغان از دست نادر افشار گروهی از سربازان اشرف در مسیر فرار خود وارد میمه می‌شوند و تمام روستا را را غارت می‌کنند. آنها حتی به افرادی که در مسجد پناه گرفته بودند هم رحم نکردند و مسجد را بر سر آنها خراب کردند. در بازسازی که در سال ۱۳۵۴ روی مسجد قدیمی صورت گرفت. استخوان‌های فراوانی که بصورت دسته جمعی در زیر خاک دفن شده بودند، پیدا شد که می‌تواند دلیلی بر راستی این روایت باشد.
عکس از وب سایت شهرداری میمه
مسجد جامع میمه به خاطر قدمت زیادش، در طول تاریخ تغییرات بسیاری کرده است. در نمای قدیمی محراب مسجد جامه میمه، به سمت قبله یک محراب قرار داشت که از جنس سنگی زیبا و حجاری و دور آن با خط کوفی برجسته تزیین شده بود. اطراف این محراب هم نقاشی، گچ‌بری‌های و کاشی‌های زیبایی قرار داشت که در طول تاریخ تخریب شدند و تنها سنگ محراب آن باقی مانده است. این سنگ محراب برای محافظت بیشتر به موزه ملی ایران منتقل شده است. دور تا دور سنگ محراب گچ‌بری‌های زیبا با آیات قرآنی را بصورت گل و بته گچ‌بری شده بود که اصل آنها تخریب شد، ولی به تازگی توسط میراث فرهنگی بازسازی شده است.
سر درب مسجد جامع میمه هم شهرت زیادی دارد. در قدیم این مسجد سردر زیبا و خوش طرحی با تزییناتی به خط کوفی روی کاشی فیروزه‌ای و ۲ گلدسته کوچک داشته است. در سال ۱۳۳۸ برای ایجاد خیابان امام حسین (ع) قسمت پایین یکی از مناره ها و سردر که از قدیم به یادگار مانده بود تخریب شد که در نوسازی‌های بعدی دیگر مناره‌ای ساخته نشد. درخت‌های این مسجد هم قدمتی تاریخی دارند. درخت «زبان گنجشک» مسجد جامع میمه کهن‌سال‌ترین درخت در منطقه و یکی از درختان کهن‌سال استان اصفهان بود که عمر آن به دوران امامت، امام رضا (ع) برمی‌گشت. این درخت در ایمان و اعتقاد مذهبی مردم جای ویژه و ارزشمندی داشت.
عکس از وب سایت شهرداری میمه
بر اساس آثار بدست آمده از حفاری‌های اطراف مسجد جامع، اسناد تاریخی مربوط به شهر و آثاری که از قبرستان زرتشتی‌های به جای مانده است، به نظر می‌رسد که مسجد جامع میمه در قدیم آتشکده زرتشتی‌ها بوده است که بعدا مسجدی روی آن ساخته شد. البته سابقه تاریخی این بنا بسیار بیشتر از دوران ساسانی نیز بوده است و بعضی از کارشناسان عقیده دارند که بنای اصلی آن عبادتگاهی بوده که بیش از ۲ هزار سال پیش مخصوص مراسم و آیین مذهبی بوده است. مسجدی که پس از فتح اعراب ساخته شده بود بیشتر حالت کوشک داشت و در زمان سلجوقیان تبدیل به مساجدی ۴ ایوانی شد. مسجد ۴ ایوانی معماری ویژه سلجوقی‌ها در طراحی مساجد بوده است. در عملیات حفاری در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در عمق یک متری ابتدا آجرهای سنگ فرش دوره صفویه و بعد در اعماق ۲ تا ۵/۲ متری یک محراب بسیار زیبا با گچ بری مربوط به زمان سلجوقیان و در عمق ۳ تا ۵/۳ متری خشتهای بزرگ مربوط به دوران ساسانی پیدا شد. این یافته ها شکی باقی نمی‌گذارد که این بنا ابتدا آتشکده و معبد زرتشتیان بوده است بعد از مسلمان شدن اهالی به مسجد تبدیل شد. سپس در زمان سلجوقیان بازسازی و در زمان صفویان مرمت شده است.
سبک معماری مسجد چهار ايوانی
ايوان‌های شمالی، جنوب و ساير ايوان‌های واقع در اضلاع شرق و غرب، مسجد را به شکل مسجدی چهار ايوانی در آورده بود. صحن مسجد که وسعت زيادی نداشت هم چهار ضلعی بود و در چهار جانب ايوان‌ها قرار داشت. دیوارهایی در زوايای جنوب‌شرقی و شمال‌شرقی قرار داشتند که پنجره‌هایی در آنها ساخته شده بود که به کوچه کناری مسجد باز می‌شد. از اين دیوارها برای ایجاد فاصله بین فضاهای جانبی مثل مکتب‌خانه و محل اجتماع با اتاق ديده‌بانی و استفاده می‌شد. نماي داخلی مسجد بيشتر تزئینات آجری ساده بود که در قسمت‌های تعميری آن گچ‌بری ساده و در بعضی قسمت‌ها گچ‌بری تزیينی داشت که بیشتر آيات قرآن بود. کف ايوان‌ها از کف صحن کمی بلندتر بود. داخل ديوار ايوان‌ها گچ‌‌کاری ساده و نمای خارجی آنها آجرهای برجسته بود. این مسجد از لحاظ سبک معماری و تزئینات ایوان‌ها بسیار شبیه به مسجد زواره است چرا که طراح و سازنده آنها در هر دو مسجد یک شخص بوده است.
ايوان شمالی
ايوان شمالی با همان سبک سلجوقی با اندک تغييراتی که در گچ‌بری‌های آن در قرن نهم، دهم و يازدهم هجری قمری به ویژه در زمان حکم‌رانی حسن بهادرخان معروف به ازون حسن (فرمانروای میمه در زمان صفوی) همچنان باقی مانده است. در ايوان شمالی سکویی قرار داشت که حاکم‌های منطقه از آن در مراسم تعزيه‌خوانی و برای تماشای مراسم تعزيه استفاده می‌کردند. در گوشه ايوان شمالی منبری منبت‌کاری وجود داشت که مداحان روی آن می‌نشستند و روضه‌خوانی می‌کردند.
عکس از وب سایت شهرداری میمه
ايوان جنوبی
ايوان جنوبی در اثر سيل و عوامل نامساعد جوی تخريب و به جای آن ايوانی ساخته شده که سطح داخلی آن با تخته‌های چوبی تزیين شده بود. تخته‌های به کار رفته در اين ايوان با آيات قرآن و نقاشيی‌های زيبايی تزیين شده بود.
ايوان شرقی
در ايوان شرقی تغییرات زیادی صورت گرفته شد. درب اصلی مسجد جامع در زاويه جنوب‌شرقی اين ايوان قرار دارد. سر در اين قسمت مسجد دارای ۲ منار کوچک در بالا و تزیينات گچ‌بری بسيار زيبا در متن و دری منبت کاری بود. گلدسته خشتی آجری مسجد نيز در زاويه شمال‌شرقی اين ايوان به ارتفاع ۱۴ متر، ساخته شده بود. در کل، اين ايوان و دو سر درب زيبا و خوش‌حالت مسجد که مزين به کتيبه‌های خط کوفی از کاشی فيروزه‌ای و گچ‌بری زیبایی بود به همراه اتصالات بناهای جنبی از نظر ساختمانی وضعیت ویژه‌ای داشت که دل هر بیننده‌ای را جذب می‌کرد.
ايوان غربی
اين ايوان بصورت سايه‌بانی در جلو درب ورودی به صحن زير گنبد ساخته شده بودد ولی زيربنای اصلی آن به زمان سلجوقيان می‌رسد. در گذشته ساختمان صحن و بناهای اطراف آن طوری ساخته شده بود که درب ورودی تمام حجره‌ها بطرف درب اصلی باز می‌شد. سکوهايی برای نشستن در ۴ طرف ديوارها ساخته بودند. مردم قدیم در اين حجره‌ها قرآن و سواد خواندن و نوشتن یاد می‌گرفتند. از شواهد پیدا است که در زمان‌های صفويه و قاجاريه از اين مسجد علاوه بر اِدای نماز جماعت، اجرای مراسم سوگواری و روضه‌خوانی به عنوان مکتب‌خانه نيز استفاده می‌شده است.
احترام و اراداتی که اهالی ميمه و دهات مجاور نسبت به اين مسجد دارند اهميت خاصی به آن بخشيده است. بطوری که آن را نه تنها يک مکان مقدس و مکان ادای نماز است می‌دانند؛ بلکه از طرفی عقيده دارند که اين مسجد شفاخانه است و حاجات گرفتاران را برآورده می‌کند. مردم محلی از نقاط مختلف اين منطقه برای تبرک و عرض ارادات به آن می‌آيند و هدايايی بعنوان نذری و خیرات به مسجد هدیه می‌دهند.
محراب مسجد جامع
در طرف قبله مسجد جامع محرابی وجود دارد که در گذشته سنگی زيبا و حجاری شده بصورت کتيبه‌ای از خطوط برجسته کوفی آن را تزیين کرده بود. محراب و اطراف محراب مسجد بسيار زيبا پر از طراحی‌های نقاشی شده، گچ‌بری و کاشی‌های نفيس و در کل تزیينات پيچيده و منحصر بفردی بود. این محراب که در سال ۵۵۱ هجری قمری توسط ابوطاهر حسين بن غالی از اهالی کاشان ساخته شده بود.
عکس از وب سایت شهرداری میمه
در بازسازی مسجد اطراف محراب تخريب و سنگ محراب آن به موزه ايران باستان منتقل شد. اطراف محراب دوباره توسط مرحوم صدرالسلام با گچ‌بری‌های زيبا دوباره تزیین شد. استاد صدرالسلام آيات قرآن را به شکل گل و بته با مهارت خاصی در اطراف محراب گچ‌بری کرده است. تزیينات اطراف محراب بنای گسترده‌ای مثل هلال طاق‌نماهای اطراف، بغل‌های هلال‌ها، ستونهای گرد اطراف زير گنبد، ايوان‌ها و سر در ورودی را فرا گرفته است.
عکس کاور از علیرضا موسوی
نویسنده: نسیبه گودرزی