حمام تاریخی نوبر یکی از جاهای دیدنی تبریز است که از دوران قاجاریه به یادگار مانده است. این حمام که با نام حمام وزیر نیز شناخته می‌شود، پس از مرمت به عنوان «اولین سفرخانه سنتی تبریز» آغاز به کرده است.
موقعیت جغرافیایی
حمام نوبر یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایرانی متعلق به اواسط دوره قاجاریه است که با ۶۹۶ مترمربع زیربنا در ناحیه مرکزی شهر تبریز و در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و تربیت، روبروی کاخ شهرداری تبریز، واقع شده است. گفتنی است این بنا در آذر ماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه
در دوره ایلخانی همانند سایر فعالیت‌های معماری عام‌المنفعه حمام‌های بسیاری در شهر تبریز و سایر شهرهای اطراف ساخته شد، ولی ساختمان بسیاری از این حمام‌ها به دلیل رطوبت و گرمای زیاد و از طرفی زلزله ویرانگر و حوادث تاریخی شهر تبریز در دوره‌های مختلف ویران شدند. گفتنی است پیش‌تر و در دوره ایلخانی حمام‌ها بیشتر در کنار کاروانسراها و در اطراف دروازه‌ی شهر قرار داشتند. پس از وقوع زلزله ویرانگر در سال ۱۱۹۴ هجری قمری و تخریب اغلب بناهای اصلی، باروی جدیدی در اطراف تبریز ساخته شده که بنا به اسناد تاریخی بین ۸ تا ۱۲ دروازه داشته است و به احتمال بسیار زیاد حمام‌ها نیز به روش قبلی در نزدیکی دروازه‌های تبریز ساخته شده‌اند.
از این‌رو، قدمت حمام‌های قدیمی در تبریز به دوران قاجار و پس از آن می‌رسد که حمام نوبر نیز یکی از این نمونه‌های تاریخی بر جای مانده است. طبق اطلاعات به دست آمده از نقشه‌ها و اسناد قدیمی این حمام قدمتی ۱۴۰ ساله دارد. برای مثال، در نقشه شهر تبریز که پیش از سال ۱۲۴۳ هجری قمری تهیه شده، محل این حمام در نزدیکی دروازه نوبر مشخص شده و در نقشه دارالسلطنه تبریز، از معتبرترین نقشه‌های تبریز و متعلق به ۱۲۹۷ هجری قمری، این بنا با نام «حمام وزیر» ثبت شده است. بعدها به تدریج با توسعه تبریز و تخریب دروازه قدیمی، بنای حمام نوبر در مرکز شهر قرار گرفته است. سازنده این حمام معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره‌آغاج است.
معماری
حمام نوبر دارای دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه است؛ سربینه یا رختکن حمام فضایی بزرگ با قاعده هشت ضلعی است که بخش میانی آن طاق‌بندی شده و گنبد روی هشت ستون سنگی استوار است. علاوه بر این، حوضی هشت گوشه نیز در وسط این بخش قرار دارد که گرداگرد آن با سکوهایی احاطه شده است.
بخش گرم‌خانه نیز دارای طاق و گنبد بزرگی است که به همراه ستون‌ها و سرستون‌های سنگی مقرنس‌کاری شده سربینه و اجرای کاربندی و ترکیب آجر و کاشی و پوشش معقلی مناسب حمام و همچنین کتیبه‌های مصور زیبای ورودی جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده‌اند. سالن اصلی حمام دارای چهار پایه سنگی در مرکز سالن است و ستونی بزرگ بخش مرکزی را می‌پوشاند.
میان‌در این حمام، با قاعده‌ای مستطیل شکل، با تغییر زاویه حرکت از سربینه به گرم خانه وصل می‌شود. گرم‌خانه نیز در میانه فضایی با قاعده مربع با چهارستون هشت وجهی دارد. بر گرداگرد این بخش دیگر فضاهای گرم‌خانه قرار دارد که به سبب بازسازی‌های دوره اخیر، صورت اصیل آن‌ها به درستی مشخص نیست. به احتمال زیاد ضلع شمالی گرم‌خانه محل خزینه‌ها بوده است. امروزه تون حمام در پشت این قسمت باقی است. بنای حمام دارای دو ورودی از خیابان‌های مجاور است.
ورودی اصلی به دالانی طویل گشوده می‌شود. این دالان به یک مغازه و در انتها به سربینه حمام منتهی می‌شود. ورودی دوم مسیری پلکانی دارد و مانند ورودی اصلی، تنها به حمام اختصاص ندارد و به مغازه و قهوه‌خانه‌ای راه پیدا می‌کند. دو راه ورودی حمام در دو سوی سربینه واقع است. این ورودی‌ها و درگاه ورودی به میان‌در، چنان در سه گوشه سربینه قرار گرفته‌اند که مسیرهای ورود و خروج صورتی منظم و مشخص داشته باشند. از جمله مصالح به کار رفته در بنای حمام می‌توان به آجر، ملات و گچ در جرزها و سقف‌ها و سنگ تراش خورده در ستون‌ها، کف‌ها و آزاره‌ها اشاره کرد.
کاربری بنا
این بنای زیبا و قدیمی اگرچه پیش‌تر با کاربری حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی در سال‌های گذشته به دلیل موقعیت مکانی و رطوبت موجود دچار آسیب‌های فراوانی شده و چندین بار از سوی میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۸ و پس از ثبت در فهرست آثار ملی، این اثر تاریخی برجسته در قالب طرح پردیسان ضمن حفظ قالب و بدون هیچ دخل و تصرفی تغییر کاربری داده و به سفره‌خانه سنتی تبدیل شده است. در واقع، حمام نوبر، اولین و بزرگ‌ترین سفره‌خانه سنتی شهر تبریز است که در رده آثار ملی ایران نیز ثبت شده است. علاه بر این، به منظور استفاده بهینه از تمام فضای این بنا، فضای پشت‌بام نیز به چایخانه و اجرای مراسم پرده‌خوانی و نقالی اختصاص یافته است.
نویسنده: سعیده خلیلی‌صفا