دانشسرای عالی تبریز یکی از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی تبریز است که گواهی بر قدمت آموزش در شهر اولین‌ها بوده و پایگاهی مستحکم در طول تاریخ پر فراز و نشیب این دیار برای تعلیم و تربیت معلمان آینده ساز محسوب می‌شود.
موقعیت جغرافیایی بنا
دانشسرای عالی تبریز در بخش مرکزی شهر، در نزدیکی کاخ استانداری و در ضلع شمال شرقی میدانی به همین نام قرار دارد.
تاریخچه بنا
تا پیش از سال ۱۳۱۴، محل فعلی ساختمان دانشسرا متعلق به سربازخانه و میدان مشق سربازان روسی بود و پیش از هجوم روس‌ها به تبریز، قزاق‌ها و سربازان ایرانی نیز در این محل به مشق نظامی می‌پرداختند. در دوران پهلوی اول و به دنبال تصویب قانون تربیت معلم در اسفند ماه سال ۱۳۱۲، نخستین کلاس دوره دانشسرای مقدماتی در سال تحصیلی ۱۳۱۳ به صورت موقت در ساختمان جنوبی دبیرستان شاهدخت سابق در کوی حرمخانه برگزار شد. در سال ۱۳۱۴ و با هدف تامین محلی ثابت برای تاسیس دانشسرا از سوی وزارت فرهنگ در تبریز، قسمت عمده زمین‌های متعلق به سربازخانه از سوی شهرداری به وزارت فرهنگ واگذار شده و بخش دیگر نیز با پرداخت مبلغی معادل ۱۶۴،۰۰۰ ریال از اشخاص مختلف خریداری شد و در نهایت، در اردیبهشت سال ۱۳۱۵ عملیات ساختمانی با همکاری فنی مهندسان آلمانی و معماران ایرانی احداث دانشسرای عالی تبریز آغاز شد.
در تیرماه سال ۱۳۱۸ و با پایان عملیات ساختمانی، دانشسرای عالی تبریز با برگزاری جشن باشکوهی فعالیت خود را به صورت رسمی آغاز کرده و کلاس‌های آن از مهرماه همان سال در محل ساختمان جدید تشکیل شدند. همچنین در مهرماه سال ۱۳۲۹ علاوه بر کلاس‌های موجود، دو کلاس تربیت بدنی نیز با هدف تعلیم معلم ورزش تاسیس شد. طبق اسناد موجود، دانشسرا در سال تحصیلی ۱۳۳۶- ۱۳۳۵ پذیرای ۱۵۷ محصل بوده و در آن دوران به صورت شبانه‌روزی فعالیت می‌کرده است.
معماری بنا
ساختمان دانشسرای عالی تبریز در زمینی به مساحت ۲۰۴۵۲ متر مربع احداث و نقشه آن نیز توسط معمار مشهور به نام «سیرو» - طراح موزه ایران باستان - تنظیم شده است. این بنا دارای دو اشکوبه (طبقه) است که به ترتیب در طبقه پایین آن ۶ کلاس و آمفی تئاتری با گنجایش ۹۰ نفر و در طبقه بالا دو خوابگاه (هر کدام با گنجایش ۲۵ تخت) و ۱۵ اتاق با هدف تامین محل استقرار انجمن‌ها، آزمایشگاه‌های شیمی و فیزیک، کتابخانه و اتاق‌های سرپرستی قرار داشته است.
از نکته‌های جالب توجه اینکه همزمان با احداث دانشسرای تبریز ۱۶ دانشسرای دیگر نیز در ایران با همین سبک ساخته شده که از میان آن‌ها فقط بنای دانشسرای تبریز به عنوان شاهدی بر نوگرایی در سیستم آموزشی ایران برجای مانده است.
مشاهیر دانشسرای تبریز
دانشسرای تبریز میزبان بزرگمردان بسیاری بوده که در این مکان به تحصیل پرداخته و بعدها به جایگاه والا و ارزشمندی در تاریخ این دیار دست یافته‌اند. از جمله این مشاهیر می‌توان به دکتر محمدنقی براهنی (پدر علم روانسجی ایران) اشاره کرد که آثار ارزشمندی نظیر «واژه‌نامه روانشناسی و زمینه‌های وابسته»، ترجمه کتاب «زمینه روانشناسی» و خلق مجموعه آزمونی به نام «مجموعه آزمون تشخیص استعداد» را تالیف کرده است. از جمله سایر مشاهیری که این دانشسرا افتخار میزبانی آن‌ها را داشته است می‌توان به سليم نیساری حافظ شناس برجسته، عزيز دولت آبادی شاعر معاصر، نصير پايه گذار پدر شعر جناس معاصر، صمد بهرنگی قصه نويس کودک و افراد بسياری ديگر اشاره کرد. علاوه بر این، بزرگانی چون کاتب قرآن ميرزا طاهر خوشنويس و مرحوم آفاق نيز در اين محل تدريس نموده‌اند.
همچنین یکی دیگر از بزرگمردانی که نام او با دانشسرای تبریز گره خورده، شهید ثقه الاسلام است که در روز جمعه مورخ دهم ماه محرم سال ۱۳۳۵ هجری قمری (معادل با روز دوشنبه ۱۵ آبان ماه ۱۲۹۵ هجری خورشیدی) همراه با هفت تن دیگر به نام‌های حسن و قدیر پسران علی مسیو، ضیا العلما، محمد قلی خان، صادق الملک، مشهدی ابراهیم قفقایچی و شیخ سلیم توسط روس‌ها به دار آویخته شد.
کاربری بنا
این بنای ارزشمند در دهم خرداد ۱۳۸۲ با شماره ۸۹۰۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تحت مالکیت اداره آموزش و پرورش قرار دارد. اگرچه دانشسرای تبریز یکی از قدیمی‌ترین نهادهای آموزش عالی در ایران به شمار می‌رود و حتی دانشکده پزشکی دانشگاه تبریز برای نخستین بار در آن‌جا آغاز به کار کرده و در جریان فرقه دموکرات نیز ماهیت آموزشی خود را از دست نداده است؛ ولی در طول سال‌ها، عدم استفاده مناسب (واگذاری به مدرسه راهنمایی) که با ماهیت رفتار احتیاطی درباره این بنای قدیمی سازگاری نداشته، باعث تخریب آن شده است. البته بنا در حال حاضر، به صورت نیمه تعطیل بوده و نیازمند بازسازی و مرمت است.
نویسنده: سعیده خلیلی‌صفا