چهارطاقی بازه هوره به عنوان قدیمی‌ترین چهارطاقی ایران شناخته می‌شود که برخی سابقه آن را به دوران اشکانیان می‌رسانند. بررسی تاریخ معماری ایران نشان می‌دهد که چهارطاقی‌ها معمولا سبک معماری دوره ساسانی هستند. به هر روی، آنچه از باستان‌شناسی روی این بنا انجام شده، مشخص می‌کند که کاربرد بنا در دوره ساسانی بوده است. در مورد اینکه بنا، آتشکده بوده یا استفاده دیگری از آن می‌شده است، هنوز اطلاع دقیقی در دست نیست و با تکمیل یافته‌ها و تحقیقات باستان‌شناسی نتیجه قطعی حاصل می‌شود.
چهارطاقی سنگی بازه هوره در قسمت جنوبی روستای رباط سفید، در فاصله ۶۰ کیلومتری مشهد در استان خراسان رضوی قرار دارد و از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود. بنا در کنار راه قدیمی مشهد به تربت حیدریه است. چون در گذشته کاروان‌های فعال در مسیر جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و کرمان از تنگه مجاور این بنا عبور می‌کردند. در مورد این بنا نظرات بسیار زیادی داده شده است. برخی بر این عقیده‌اند که بنا ویژگی‌های دوره پارتیان را دارد. هرتسفلد بر این عقیده است که این بنا ساسانی است و ویژگی‌های معماری ساسانیان را دارد و قدیمی‌ترین چهارطاقی است که در ایران ساخته شده است. پروفسور آرتور پوپ این بنا را کهن‌ترین گنبد جهان می‌داند.
در مورد کارکرد چهارطاقی سنگی بازه هوره، نظرات باستان‌شناسان و محققین متفاوت است. اولین نظریه‌ای که در مورد چهارطاقی داده شد این بود که چهارطاقی سنگی آتشکده‌ای بوده که در زمان ساسانیان از آن استفاده می‌شد، اما چون در تحقیقات باستان‌شناسی هیچ‌گونه نشانه‌ای مثل آتشدان یا پایه مجمر و یا جایی که در بنا مخصوص آتش باشد دیده نشد، محققین نتوانستند به طور قطع در این زمینه اظهار نظر کنند. نظریه دیگر نشان‌دهنده تالار بودن بنا بود. باقی مانده‌های بنا در اطراف چهارطاقی نشانگر این است که چهارطاقی بخشی از یک مجموعه بنا بوده و ورودی‌های چهارطاقی به قسمت‌های مختلف مجموعه بنا مرتبط بوده‌اند. بر این اساس برخی باستان‌شناسان احتمال دادند که چهارطاقی بخش از مجموعه‌ای تالارمانند بوده است. در نزدیکی چهارطاقی، ویرانه‌هایی از قلعه‌های تاریخی نیز دیده می‌شود که در آن مکان با نام‌های قلعه دختر و پسر شناخته می‌شوند.
برخی محققین نیز احتمال اینکه چهارطاقی در مباحث نجومی کاربرد داشته را بر اساس مکانی که بنا در آن ساخته شده داده‌اند. همچنین قرار گرفتن بنا بر سر راه جاده‌ای که در روزگار باستان اهمیت بسیار داشته است، برخی را بر آن داشته که بنا را سازه‌ای برای نگهبانی جاده یا پاسگاه، در نظر بگیرند. از مکان اطراف بنای بازه‌هوره، سفال‌های بسیاری نیز به دست آمده است که سابقه آن‌ها به دوره ساسانیان می‌رسد. به نظر می‌رسد که این بنا در دوره ساسانی کارکرد قابل توجهی داشته و به عنوان یکی از بناهایی که نقش پررنگی در حاکمیت آن زمان داشته، کاربرد داشته است. دوام این چهارطاقی با سابقه باستانی بسیار، تا به امروز، دارای زیرسازی خاصی نیز نبوده، بلکه بر روی شالوده رسی، پابرجا مانده است. این در صورتی است که بنا در حدود ۱۷۰۰ سال سابقه دارد، برخی محققین بر این عقیده‌اند که به احتمال بسیار، بنا قبل از اینکه چهارطاقی بر روی آن ساخته شود، زیرسازی داشته است.
معماری چهارطاقی
به طور کلی، چهارطاقی بنایی چهارگوشه با پوشش گنبدی است که دارای چهار پایه و یک طاق با چهار ورودی است. نقش چهارطاقی، مربع است که از یک جرز در هر گوشه، چهار قوس که چهار جرز را به هم وصل می‌کنند، یک گنبد گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهارضلع بنا پس از خاتمه کار ساخته می‌شوند. معمولا در گذشته، کاربرد چهارطاقی‌ها به صورت آتشکده بوده یا کارکرد مذهبی داشته‌اند. اما چهارطاقی‌هایی هم وجود داشته‌اند که کاربردهای دیگر داشته‌اند. فضای ورودی چهارطاقی دارای سه درگاهی بلند و عریض است، اما ورودی اصلی آن از ضلع غربی است.
در سطح فوقانی پلان مربع بنا، چوب‌هایی بر کنج آن نصب شده که احتمالا گام‌های اولیه برای ایجاد گوشواره برای ایجاد گنبد در بناها بوده است. این بنا در واقع هسته مرکزی یک مجموعه معماری است. بنا دارای یک گنبد و سه ورودی است که از سمت شرق گویا به یک بنا متصل بوده است. در دو سوی شمال و جنوبی آن نیز الحاقاتی مثل راهرو و ایوان وجود داشته است.
بنای سنگی بازه هوره، با شماره ۳۹ در سال ۱۳۱۰ شمسی ثبت آثار ملی خراسان شد. تاریخ ثبت بنا و شماره ثبت آن نشان می‌دهد که این چهارطاقی خاص جزی اولین آثار باستانی ایران و اولین اثر تاریخی استان خراسان است که به ثبت ملی رسیده است.
بنای چهارطاقی بازه هوره، کهن‌ترین چهارطاقی ایران، نشان‌دهنده عظمت معماری ایران باستان در عصر ساسانی است. این اثر تاریخی ارزشمند هر ساله گردشگران بسیاری که علاقه به تاریخ و معماری باستانی ایران دارند را به سمت خود می‌کشاند.
نویسنده: زهرا آذرنیوش