در تاریخ کهن ایران، علم و دین دو عنصری بوده‌اند که بر بسیاری از سازه‌های باستانی تاثیرگذار بوده‌اند، تا آنجا که شناخت امروزه‌ی این بناها منوط به بررسی علمی و دینی دوره‌ی ساخت آن‌ها است. سازه‌هایی که با کمک علوم گوناگون برای کاربرد بهتر و کارایی بیشتر در خدمت ادیان ساخته می‌شدند، از آتشکده‌های باستانی تا مساجد دوران اسلامی.
از بناهایی که کاربرد دینی آن‌ها اثبات شده است و تحقیقات جدید، بسیاری از رازهای نهفته در آن‌ها را یک‌به‌یک برملا می‌کند، چهارتاقی‌ها هستند. البته واژه‌ی چهار تاقی را کسانی که از سایر کشورها برای باستان‌شناسی و سایر فعالیت‌های پژوهشی معماری در ایران آمدند، روی این بناها نام‌گذاری کردند. در اصل آن‌ها به دلیل عدم شناخت از فضاهای مذهبی ایرانیان بر اساس شکل ظاهرشان آن‌ها را نام چهار تاقی دادند، ولی در اصل این فضاها اکثرا آتشکده است.
چهارتاقی
این بنا که با نام‌های چهارطاقی، چهار قاپو و چهار دروازه نیز شناخته می‌شود، بنایی است چهارگوش که روی پلانی مربع ساخته می‌شود. چهار پایه در آن عهده‌دار نگهداری گنبد هستند و در چهار ضلع خود میان دو پایه‌ی طرفینی ورودی طاق‌دار دارند.
پایه‌ها در این نوع بناها، دیوارهایی با ضخامت زیاد و عرض کم هستند و به نحوی متصل شده‌اند که زاویه‌ی میانی آن‌ها قائمه است. در دو طرف آن‌ها ورودی قرار گرفته است. به این نوع دیوارها در گذشته جرز می‌گفتند. سقف ورودی‌ها نیز از نوع طاق منحنی (قوس) است.
از دیگر عناصر اصلی در ساخت این بناها گوشواره است که در زیر گنبد و در قسمت فوقانی طاق‌ها قرار می‌گیرد. گوشواره در واقع سازه‌ای است برای تبدیل مربع به هشت‌ضلعی و سپس دایره برای اجرای گنبد که به شکل پیش‌آمدگی در کنج‌های داخل بنا مشاهده می‌شود.
چهارتاقی در دوره‌های مختلف
دوران اشکانی
شروع ساخت چهارتاقی‌ها در ایران مربوط به دوره‌ی اشکانی است و قدیمی‌ترین چهارتاقی‌های ایران بناهای ساخته شده در این دوره هستند. از کاربرد این بناها در زمان اشکانی اطلاعات مفیدی در دست نیست، ولی با توجه به بررسی نمونه‌های موجود، کاربرد اقامتگاهی برای حکام در میان قلعه‌ها و کاربرد حفاظتی در نقاط حساس میان راه‌ها برای این بناها به اثبات رسیده است؛ مانند چهارتاقی قلعه‌ی ضحاک در هشترود آذربایجان شرقی.
چهارتاقی بازه هور
دوران ساسانی
دوران ساسانی، دوران شکوفایی در ساخت چهارتاقی هم از حیث تعداد و هم از حیث کیفیت ساخت بوده، به نحوی که بیشترین چهارتاقی‌های باقی‌مانده مربوط به این دوره هستند. در دوره‌ی ساسانی، از بنای چهارتاقی در ساخت آتشکده‌ها استفاده می‌شد. به این صورت که چهارتاقی‌های مذکور، محل استقرار آتش و سایه‌بان دائمی برای آن به منظور اجرای مراسم دینی بوده‌اند؛ مانند چهارتاقی نیاسر در نزدیکی کاشان.
دوران اسلامی
در دوره‌ی اسلامی از سازه‌ی چهارتاقی هم در بناهای غیردینی مانند کوشک‌ها و هم در بناهای دینی شامل مساجد و آرامگاه‌ها استفاده می‌شده است.
کوشک، خانه‌ای با معماری سلطنتی است که در میان باغ‌ها (فضای باز و مشجر) ساخته و تمام اطراف آن یا برخی از اطراف آن باز بوده و به‌عنوان کاخ تابستانی شناخته می‌شد.
در ساخت آرامگاه‌ها برای پیاده کردن طرح چهارتاقی، فقط ابعاد آن کاهش می‌یافت و بسته به عقاید و فرهنگ فرد مدفون، تزئینات و جزییات آن، متفاوت بود. نمونه‌های فراوانی از آرامگاه‌های چهارتاقی در آسیای مرکزی وجود دارد؛ مانند آرامگاه امیراسماعیل سامانی (بنیان‌گذار سلسله‌ی سامانیان) در بخارا.
چهارتاقی‌ها و مساجد به دو صورت با هم در ارتباط هستند. در بسیاری از مساجد کهن، بنای چهارتاقی نیمه‌ویرانی را که بخشی از یک آتشکده بوده، بازسازی کرده و با تغییر کاربری بنا، از آن به‌عنوان مسجد استفاده کرده‌اند که از این نمونه مساجد در ایران بسیار است؛ مانند مسجد جامع بروجرد.
در ساخت بسیاری از مساجد که نسبت به مساجد بالا از قدمت کمتری برخوردار هستند، در طراحی شبستان‌ها از مدل معماری چهارتاقی بهره جسته‌اند که در بسیاری نمونه‌ها با توجه به اصول و نیازها برای ساخت مسجد، تغییراتی بنیادین در این سبک معماری ایجاد شده است.
چهارتاقی دانشمندان ایرانی
در ژوئن سال ۲۰۰۹ میلادی، از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران، سازه‌ای به نشانه‌ی پیشرفت علمی صلح‌آمیز به دفتر سازمان ملل در وین اتریش هدیه شد. این سازه بنایی چهارگوش ساخته شده به تقلید از سبک معماری ایرانی اسلامی (چهارتاقی) است که در چهار ضلع آن مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا قرار داده شده است. این سازه هم‌اکنون در محوطه‌ی این ساختمان اداری و در سمت راست ورودی اصلی آن قرار دارد.
چهارتاقی نیاسر
شهر نیاسر، که به عقیده‌ی مورخان، روستایی باستانی بوده از جاهای دیدنی کاشان است و در ۳۵ کیلومتری شمال غربی این شهر در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. نیاسر به‌واسطه‌ی وجود چشمه‌ای دائمی و پرآب به نام چشمه‌ی اسکندریه از مناطق خوش آب و هوای ایران به‌شمار می‌رود.
این شهر با توجه به قدمت تاریخی قابل ملاحظه‌اش ابنیه‌ی تاریخی قابل توجهی را در خود جای داده است که چهارتاقی نیاسر از آن جمله است.
این چهارتاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره‌ی ساسانی است که به دستور اردشیر بابکان (موسس سلسله‌ی ساسانی) روی یکی از صخره‌های غربی مشرف به شهر ساخته شده است. طول اضلاع پلان مربع آن، ۱۴ متر است و در ساخت آن از سنگ‌های موجود در مکان ساخت و گچ استفاده شده است. سنگ‌های به‌کار رفته در بنا، در قسمت پایینی بنا به شکل طبیعی و در قسمت فوقانی و قوس‌ها مربع‌شکل هستند.
ارزش علمی چهارتاقی نیاسر
با توجه به برگزاری آیین‌های مذهبی ادیان باستانی ایران در زمان‌هایی خاص از فصول مختلف سال، در طراحی ساختمان‌های مذهبی مرتبط، از اطلاعات نجومی استفاده می‌شده که این شیوه‌ی طراحی علمی، بناهای نجومی و تقویمی بسیاری را در این سرزمین به یادگار گذاشته است.
بر اساس پژوهش‌های اخترباستان‌شناسی، چهارتاقی نیاسر مانند برخی چهارتاقی‌های موجود دیگر، یکی از این بناهای نجومی و تقویمی است که در کنار این که اتاق اصلی آتشکده (محل استقرار آتش) بوده، به‌عنوان تقویم آفتابی نیز کاربرد داشته است.
در تقویم آفتابی، زمان با استفاده از سایه‌های ایجاد شده توسط پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب آفتاب محاسبه می‌شود. با توجه به کیفیت حرکت خورشید در ایام مختلف سال، طراحی بنا از حیث اندازه‌ی طول پایه‌ها نسبت این اندازه با فاصله‌ی میانی پایه‌ها و در نتیجه زاویه‌ی منتج شده از این نسبت، به نحوی بوده است که پرتوهای خورشید هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌ای از بنا می‌تابد و در نقاطی خاص، سایه ایجاد می‌کند که هر کدام از این نقاط خاص بیانگر زمانی مهم و شاخص بوده است. در واقع، تقویم آفتابی عهده‌دار ثبت آیینی زمان بوده است.
چهارتاقی نیاسر که در سال ۱۳۱۷ به شماره‌ی ۳۱۶ در میان آثار ملی به ثبت رسیده و یک بار در سال ۱۳۳۴ به همت اداره‌ی کل باستان‌شناسی مرمت شده، سالم‌ترین چهارتاقی موجود در ایران است که برای علاقه‌مندان به ایران باستان ارزش بازدید و برای مسئولان مربوطه، ارزش توجه بیشتر دارد.
عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: مهراب پورفرج، رضا زاد و مهرداد شفایی)
نویسنده: حمیده کریمی