خانه تاریخی تقوی گرگان یک مجموعه ساختمانی است که در دوره قاجار ساخته شده است. بانی خانه تقوی گرگان را حاج میرزا محمدتقی تقوی معروف به تقی‌اف دانسته‌اند. خاندان تقوی از تاجران مشهور منطقه استرآباد در عهد حاکمیت قاجار بودند. این خانواده به دلیل عمده تجارت خود با کشور همسایه شمالی ایران، یعنی روسیه، عنوان تلگرافی «تقی‌اف» را گرفته بودند.
بانی خانه تقوی‌های گرگان حاج میرزامحمدتقی تقوی از تاجران معروف استرآباد در عهد قاجار بوده است
نگاهی گذرا به استرآباد در دوران قاجار نشان می‌دهد که آبادانی و رونق این شهر در عین وابستگی به موقعیت طبیعی ارزشمند و قرار گرفتن در مسیر راه تجاری مهم ابریشم، تا حد زیادی وابسته به تمایلات سیاسی در میان شاهان قاجار و سیاست خارجی آنان در ارتباط با روسیه بوده است. به لحاظ کالبدی در زمان قاجار تلاش ویژه‌ای برای ساخت بناهای حکومتی و خانه‌های تاریخی انجام می‌شد.
عکس: محمد شاهی
مشخصات خانه تقوی‌های گرگان
خانه تقوی گرگان مساحتی در حدود ۲۰۰۰ متر را به خود اختصاص داده است. این خانه تاریخی بیشتر از ۱۰ حیاط اصلی و فرعی دارد که هریک دارای کارکردی جداگانه بوده و بر اساس کارکرد خود به همان نام، شناخته می‌شدند. برای مثال، حیاط‌های خانه با نام‌های حیاط بیرونی اول و دوم، حیاط مطبخ، حیاط سرطویله، هشتی‌ها و پشت حیاط‌ها و... شناخته می‌شدند. ساختمان خانه تقوی به صورت دو طبقه ساخته شده‌اند و کف طبقه دوم با چوب ساخته شده که سنگینی کمتری را برای سقف طبقه پایین، ایجاد کند. این ساختمان، یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده و زیر آن خالی گذاشته شده تا از این طریق، از نفوذ رطوبت در داخل بنا جلوگیری شود. هریک از حیاط‌های خانه تقوی‌های گرگان، دارای حوض‌های مختص به خود است. آبی که در حوض‌های حیاط خانه‌ها جریان داشته است، به‌وسیله جوی‌های روباز که در بیرون بنا قرار داشتند، به حیاط خانه و حوض وارد شده و آب حوض را تامین می‌کردند.
از جذابیت های خانه‌تقوی‌ها، ایوان‌های معروف به مهتابی و طراحی بخشی از خانه، به شکل کوشک و کلاه‌فرنگی ساختمان است
حیاط‌های خانه، ایوان‌هایی دارند که از تابش مستقیم نور آفتاب در امان هستند، از این رو به محلی برای انبار کردن مواد خوراکی و آذوقه اختصاص داده می‌شدند. ایوان‌ها به دلیل در امان بودن از نور آفتاب، به مهتابی شهرت یافته بودند. بجز مهتابی‌ها که جزو جذاب‌ترین جاهای ساختمان هستند، در داخل یکی از حیاط‌های بیرونی، جلوی ورودی ساختمان، معماری زیبایی طراحی شده که در اصطلاح تاریخی به آن‌ها کلاه فرنگی می‌گویند. این ساختمان مزین به معماری کلاه‌فرنگی، معمولا مختص کارکردهای سیاسی و تجاری بوده و محلی برای تجمع افراد رده بالا برای تصمیمات مهم تلقی می‌شد. مصالح به کار رفته در خانه تقوی‌های گرگان، از گچ، خاک، آهک، آجر، خشت خام و چوب است. چوب‌های به کار رفته در ستون‌ها اغلب، چوب درخت سرخدار و چوب‌های به کار رفته در درها اغلب چوب درختان آزاد هستند. در جاهایی از ساختمان خانه تقوی‌های گرگان، چوب‌هایی در زیر سر شیرها قرار دارد که با نقوش اسلیمی کار شده‌اند. علاوه بر این آیاتی با خطوط نسخ و ابیاتی از اشعار فارسی نیز با خطوط نستعلیق بر روی بنا نگاشته شده که بر زیبایی بنا افزوده و در نظر بازدیدکنندگان نوعی تقدس به بنا بخشیده است.
شاخصه‌های معماری خانه تقوی‌های گرگان
از مهم ترین شاخصه‌های معماری خانه تقوی‌های گرگان، داشتن معماری برون گرا و درون‌گرا به‌طور همزمان است
خانه تقوی‌های گرگان، از دو نوع معماری درون‌گرا و برون‌گرا به‌طور همزمان برخوردار است. نوع اقلیم منطقه و سبک زندگی مردم گرگان، نیز بر نوع معماری خانه موثر بوده است. در معماری این خانه تاریخی، ایوان، نقش موثری داشته است و نوع ارتباط فضاهای بسته سرپوشیده و باز از طریق بازشوهای متعدد، میل به ارتباط با معابر اطراف خانه از طریق ایوان‌ها را مشخص می‌کند. برون‌گرایی موجود در خانه تقوی‌های گرگان بیانگر نوع فرهنگ و روابط اجتماعی افراد ساکن و اهالی خانه و الزامات محیطی و اقلیمی است.
در خانه تقوی‌های گرگان، قسمتی از بنا که به شکل کوشک است و در میان فضای باز ساخته شده، همان ساختمان کلاه‌فرنگی عمارت است، که دلیلی بر برون‌گرایی معماری این خانه تاریخی تلقی می‌شود. از دیگر شاخصه‌های معماری خانه تقوی‌های گرگان، عدم تقارن در معماری حیاط‌های این خانه است. مشاهده حیاط‌های خانه از نزدیک و تعبیه حوض‌های آن نشانگر این است که در طراحی حیاط‌های این مجموعه ساختمانی اثری از تقارن دیده نشده و باغچه‌های آن نیز تنها در نماهای تک جبهه‌های حیاط نشانه‌هایی هندسی دارند و به‌طور کلی با در نظر گرفتن کل حیاط، شکل هندسی خاصی در آن‌ها مشاهده نمی‌شود.
عدم وجود عنصر تقارن در معماری حیاط خانه و استفاده از عنصر چوب به عنوان اصلی‌ترین مصالح به کار رفته در خانه تقوی‌ها به دلیل اقلیم منطقه از دیگر شاخصه‌های مهم خانه است
به کارگیری عنصر چوب در معماری خانه تقوی‌های گرگان، یکی دیگر از شاخصه‌های کلی معماری این منطقه است که ریشه در نوع اقلیم منطقه دارد. زیرا چوب یکی از مصالحی است که ظرفیت حرارتی پایینی دارد و امکان گردش هوا و کوران باد از طریق بازشوهای متعدد و طرح بام‌های سفال‌پوش و پیش‌آمده به همراه ارتفاع گرفتن کف فضاهای طبقه‌ی پایین این بناها از سطح طبیعی زمین را می‌توان ترفندهایی مناسب جهت مقابله با اثرات مخرب اقلیم پرباران و مرطوب منطقه دانست. مصالح دیگری نیز در بنا به کار رفته که در بالا به آن‌ها اشاره شد، اما چوب بیشترین کاربرد را بنا داشته و تا به امروز نیز از مقاومت بالایی برخوردار بوده است.
این خانه تاریخی در اختیار میراث‌داران خانه تقوی‌ها بود، اما به‌صورت تدریجی توسط میراث فرهنگی از صاحبان آن‌ها خریداری شد. در حال حاضر ۱۰ حیاط از این خانه تاریخی به تملک میراث فرهنگی درآمده است. بازدید از این خانه تاریخی زیبا که از جاهای دیدنی گرگان و نمادی از معماری خانه‌های تاریخی این شهر و هویت منطقه، محسوب می‌شود، می‌تواند برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران بسیار جذاب و دیدنی باشد.
نویسنده: زهرا آذرنیوش