قلعه رستم یکی از معدود آثار تاریخی به جا مانده در استان سیستان و بلوچستان است. این قلعه با پیشینه‌ای ۵۰۰ ساله در نزد مردم به پهلوانی اسطوره‌ای ایران منتسب می‌شود. با کجارو همراه باشید.
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
قلعه رستم از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود و در ۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، بعد از شهر سوخته خارج از جاده اصلی قرار دارد. این قلعه بنایی وسیع و مربوط به دوران سلجوقی تا صفوی است. محوطه‌ای که قلعه در آن قرار دارد معروف به محوطه حوضدار است. در این منطقه بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری و ساختمان‌های متعدد و سر در ورودی، برج نگهبانی و ۱۵ برج دفاعی است.
قلعه به علت دور بودن از جاده اصلی مورد توجه مردم منطقه و مسافران و گردشگران به علت نداشتن آگاهی لازم قرار نمی‌گیرد. این قلعه به علت نبود منابع انسانی و مالی رو به تخریب است و حفاری‌های غیرمجاز در این قلعه باعث سرعت بخشیدن تخریب این بنای عظیم تاریخی شده است.
این قلعه بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خان‌های سیستانی در زمان صفویه است که با نام‌های رئیس رستم و رئیس بهمن و... در منطقه حوضدار حکومت می‌کردند. قلعه رستم بزرگترین و با عظمت‌ترین قلعه دوران اسلامی سیستان به حساب می‌آید که عظمت آن منطقه به آن جنبه افسانه‌ای تاریخی داده و به نام بزرگترین و نام‌آورترین شخصیت سیستان یعنی رستم نامگذاری شده است. مجموعه‌ای حدود ۱۵ تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارد. باستان‌شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی در این منطقه کشف کرده‌اند.
عناصر قلعه رستم
عناصر اصلی معماری قلعه، عبارت است از سردر ورودی که در جبهه شرقی قرار دارد، برج‌های نگهبانی و تدافعی متعلق به حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهم‌تر قسمت شاه‌نشین آن است. همچنین سایر تاسیسات مسکونی داخل قلعه که تا حدودی تخریب شده است.
هیبت و صلابت دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه با شکوه تمام در برابر ناملایمات طبیعت همچنان می‌درخشد. تیرکش‌های داخل دیوار و برج‌ها و کنگره‌های حصار، وضعیت دفاعی قلعه را به خوبی نمایان می‌سازد.
عناصر ویژه ساختمان شاه‌نشین قلعه رستم
عناصر اصلی آن شامل حیاط مرکزی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، مجموعه‌ای از اطاق‌های مختلف در اطراف حیاط مرکزی، ساختمان حاکم‌نشین که متصل به مجموعه فوق و ساختمان امنیتی که در سه طبقه ساخته شده‌اند. در بعضی از اطاق‌ها با قرار دادن خشت‌ها در کنار یکدیگر پنجره‌های زیبای مشبک مانندی را به وجود آورده‌اند که یکی از ویژگی‌های معماری منطقه است.
حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی قلعه از شرق به غرب با نقشه چند ضلعی نامنظم ساخته شده است و با توجه به پلان موجود، قلعه بر اساس نقشه از پیش تعیین شده احداث گردیده، به طوری که ضلع شمالی قلعه بادشکن بسیار مناسبی در مقابل شدت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است.
یخدان: در بخش شرقی قلعه و روبروی شاه‌نشین قرار دارد که شامل یک فضای مدور نسبتا وسیعی به ارتفاع ۵ متر از سطح زمین است.
اصطبل: با فاصله کمی از ارگ شاه‌نشین قرار گرفته و در پشت آن ساختمان طویلی قرار دارد که در بدنه اضلاع آن آخورهایی به ردیف دیده می‌شود.
خندق: در حال حاضر خندقی به عرض ۷/۵ مترکه در بعضی جاها اندازه آن تغییر می‌کند، قلعه را در برگرفته به طوری که به دلیل انباشته شدن خاک، عمق خندق چندان زیاد نیست.
مصالح ساختمانی قلعه: شرایط اقلیمی و وضعیت آب‌وهوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه معماران و سازندگان را برآن داشته که دژی مستحکم به منظور بهره‌برداری‌های نظامی-مسکونی ایجاد کنند. مناسب‌ترین مصالح ساختمانی آن خشت خام است و در بعضی موارد آثار گچ نیز در اطاق‌ها دیده می‌شود.
وضعیت کنونی قلعه
به طور کلی با در نظر گرفتن متون تاریخی و همچنین آثار باقی مانده از معماری قلعه رستم و دقت در سفالینه‌های سطحی، احداث این قلعه را می‌توان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد که تا دوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است
در حال حاضر در اثر عوامل جوی این قلعه به ویرانه‌ای تبدیل شده است، تنها چهار برج و دروازه ورودی آن قابل مشاهده است. البته اسکلت‌بندی بسیاری از بناهای آن از جمله طاق‌ها و آب‌انبار پا برجاست و احتمال داده می‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش متروک شده است. نمای خشت و گلی این قلعه تاریخی و عظمت آن در بیابان منظره‌ای زیبا به وجود آورده است که چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
علاوه بر عامل مذکور تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز سبب خرابی آن شده است در این قلعه تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.
در حال حاضر نمای خشت و گلی و عظمت آن در بیابان منظره‌ای زیبا به‌وجود آورده است که چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
عکس‌های گالری از سعید گلی
نویسنده: زهرا صالح نژاد