بناهای آرامگاهی یکی از شاخصه‌های مهم معماری ایران دوره اسلامی هستند. این بناها به تدریج و در سیری تکاملی متاثر از عوامل مذهبی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و سیاسی به یکی از مهم‌ترین گونه‌های معماری ایران تبدیلی شدند. این سیر تکاملی که برگرفته از ترکیب اعتقادات مذهبی و درک هنری و زیبایی‌شناختی هنرمند و معمار ایرانی بوده، سبب به کارگیری ایده‌ها و الگوهای معماری در قالب نقشه طرح و آرایه‌های مختلف شده است. بناهای آرامگاهی از شاخص‌ترین بناهای اسلامی هستند که نمونه‌های متنوعی از هنر کتیبه‌نگاری در ادوار اسلامی در آن‌ها عرضه شده است.
عکاس: مهزاده نجار
جایگاه آرامگاه عبدالله و عبیدالله دماوند
شهر کهن و اسطوره‌ای دماوند یکی از شهرهای باستانی و تاریخی کشور است. شهر دماوند در فاصله ۷۰ کیلومتری شرق شهر تهران قرار گرفته است. دماوند در حد فاصل شهرستان فیروزکوه در شرق، تهران در غرب، ایوانکی در جنوب و رشته‌کوه البرز در شمال قرار دارد. شهر دارای چهار محله است که محله درویش در شمال است. این محله که از قدیم از قدیمی‌ترین و پررونق‌ترین محله‌های شهر بوده، دارای آثار تاریخی بسیاری از قرون میانه است. بنای برج آرامگاهی موسوم به امامزاده عبدالله و عبیدالله نیز در بافت قدیمی همین محله قرار گرفته است و از جاهای دیدنی دماوند به شمار می‌رود. بنای امامزاده بخشی از یک مجموعه تاریخی. مذهبی با محوریت و مرکزیت این بنا بوده که متاسفانه با دخل و تصرفات صورت گرفته در طی سالیان اخیر، تغییرات زیادی در ساختار و اجزای تشکیل‌دهنده آن به وجود آمده است. اجزای این مجموعه علاوه بر بنای امامزاده است، زیرا بنای فعلی آن از ساخته‌های اخیر به شمار رفته و در جای مسجد کهن و تاریخی ایجاد شده است.
عکاس: مهزاده نجار
در داخل مسجد شواهدی وجود دارد که وجود مسجدی کهن با شبستانی ستون‌دار را اثبات می‌کند. در ضلع جنوبی و در فاصله ۱۰ متری امامزاده، بنای حسینیه جدید‌الاحداث محله درویش قرار دارد و در پیرامون مجموعه، محوطه‌ای وجود دارد که در گذشته گورستان اهالی بوده است.
شهر دماوند
معماری امامزاده
بنای تاریخی امامزاده عبدالله و عبیدالله، برج آرامگاهی منفردی است که در ادامه سنت معماری مقابر برجی شکل دوران اسلامی، و در سیری تکاملی آن در قرن هشتم هجری احداث شده است. بنا مدفن دو تن از فرزندان امام موسی کاظم (ع) بوده است. مصالح به کار رفته در بنا سنگ، آجر، گچ، چوب و کاشی است. طرح بنا از داخل به صورت هشت‌وجهی است که روی هر یک از اضلاع هشت‌گانه آن یک طاق‌نما به عمق ۲۵سانتی‌متر، درون قابی مستطیلی ایجاد شده است. این طاق نماها از کف بنا آغاز و تا زیر گنبد ادامه یافته و فاقد هر نوع تزیینی است. در قسمت بالای طاق نماها یک جفت قاب مستطیلی کم عرض و مقعر با طرح یک گیلویی ساده و ۸ وجهی بدنه اصلی برج را خاتمه می‌دهد، که به مثابه پایه‌ای برای گنبد است و در نهایت نقش یک فضای میانی، مانند منطقه انتقال در گنبدخانه‌ها را دارد.
از دیگر عناصر معماری داخل بنا هشت نورگیر کوچک به تعداد اضلاع بنا است که در پایه گنبد ایجاد شده است. در قسمت مرکزی پوسته داخلی گنبد، تزیینات بنای گچ‌بری با تکنیک برجسته دیده می‌شود که شامل یک شمسه، یک گل شش‌پر نقش شده و سایر قسمت‌ها با نقوش زیبای اسلیمی برجسته تزیین شده است. تمام این تزیینات با رنگ‌های قرمز و فیروزه‌ای رنگ آمیزی شده‌اند. در خارج شمسه و در امتداد هر یک از شعاع‌های آن یک نقش تزیینی گیاهی برجسته گچی در درون یک لوزی که زمینه آن با رنگ قرمز رنگ‌آمیزی شده به چشم می‌خورد. نمای خارجی بنا مضرس و دارای ۳۳ لبه آجری است. پره‌های آجری بنا بر پایه سنگی مدوری ایجاد شده و ارتفاع آن تا پایه گنبد ۷۰٫۸متر است. نمای خارجی ازاره بنا تا ارتفاع ۳ متری دارای تزئینات گچی هندسی است. این نوع تزیین در معماری بناهای عهد ایلخانی بسیار متداول است. قسمت فوقانی پره‌های آجری بنا نیز به شکل گلویی‌هایی است که با تزئیناتی از تلفیق کاشی و آجر با اشکال هندسی مزین شده است.
سقف بنا گنبد دوپوش است که پوش داخلی آن به صورت با قوس تیزه‌دار خفته و پوسته خارجی آن رک مخروطی است که تمام سطوح آن با کاشی فیروزه‌ای رنگ پوشیده شده است. گنبد بنا در تعمیرات دوره قاجار کاشی‌کاری و تا به امروز چندبار بازسازی شده است. گنبد و بنای امامزاده توسط اداره میراث فرهنگی استان تهران در سالهای ۱۳۷۶ و ۱۳۷۸ و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در سالهای ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ انجام شد. با این وجود ازاره‌های بنا در داخل و خارج، به واسطه مسدود شدن کانال دفع رطوبت دور بنا و نفوذ رطوبت به بدنه‌ها دچار آسیب جدی شده و همین عامل سبب تخریب و ریزش بخشی از کتیبه باارزش داخل بنا شده است.
عکس : مهزاده نجار
کتیبه‌های بنا
از ویژگی‌های خاص بنای امامزاده عبدالله و عبیدالله، وجود تعداد زیاد کتیبه در داخل و خارج از آن است. اغلب کتیبه‌های بنا روی اجزا و عناصری نقش بسته که در دوره‌های بعد به بنا اضافه شده‌اند. مصالح کتیبه‌ها شامل گچ، چوب و سنگ است. محتوا و متن کتیبه‌ها شامل مطالبی مثل آیادت قرآن، ادعیه مذهبی، نام ایمه، احادیث، اشعار، شرح رخداد، نام هنرمند سازنده اثر، هنرمند کاتب یا کتیبه‌نگار، نام بانی یا به تعبیر بهتر واقف بنا است. در این کتیبه‌ها هنرمند ایرانی با تمام وجود، هنرش را با باور مذهبی خود، در قالب اثری ماندگار درآمیخته و این جاودانگی را با کتابت بخشی از کلام خداوند (آیات قرآنی) احادیث دینی و اسامی متبرک پیشوایان دین در ترکیبی هنرمندانه با اشکال تزیینی به شکل زیبا به منصه ظهور رسانده است.این کتیبه‌ها با توجه به جنس، نوع خط، تزیینات و محتوای آن‌ها متنوع و در عین حال بسیار هنرمندانه اجرا شده‌اند.
عکاس: مهزاده نجار
وجود تاریخ ساخت، نام هنرمند سازنده، هنرمند کاتب، بانی و خالق این آثار ارزشمند هنری در کنار متن و محتوای کتیبه‌ها اطلاعاتی هستند که در جهت شناخت بهتر هنر کتیبه‌نگاری، هنرمندان کاتب، بانیان آثار، کمک‌کننده هستند. همچنین این اطلاعات ما را به آشنایی با برخی از شاخه‌های هنری مهم و وابسته به معماری اسلامی از جمله: گچ‌بری و منبت‌کاری که شامل کنده‌کاری روی چوب در قالب ایجاد عناصر و اشکال متنوع تزیینی و همچنین کتابت روی چوب و بعضا ترکیبی از هر دو، رهنمون می‌کند.
کتیبه‌های موجود در این بنا را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.
۱. کتیبه‌هایی که پس از ساخت بنای امامزاده، در بنا ایجاد شده‌اند. در حال حاضر تنها نمونه موجود از این گروه، کتیبه گچ‌بری نمای داخلی بناست که درون قابی در بخش انتقالی گنبد وجود دارد.
۲. کتیبه‌هایی که در طی دوره یا دوره‌هایی پس از ساخت بنای امامزاده بر عناصری مجزا و وابسته، نقش شده‌اند. کتیبه‌های این گروه شامل کتیبه‌های درها و صندوق‌های چوبی و شبکه چوبی بخش جنوبی بنا است.
۳. کتیبه‌های سنگ قبرهای تاریخی متعلق به گورستان قدیمی محوطه صحن است که در مقایسه با دو گروه پیشین تعدادشان بیشتر است.
امامزاده دارای یک کتیبه گچی است که در داخل بنا قابل رویت است و دونالد ویلبر نیز در کتاب خود به آن اشاره کرده، اما از محتوای آن سخنی به میان نمی‌آورد. در کتاب تاریخ دماوند به متن کتیبه اشاره شده است. این متن آیات ۱تا ۱۳ سوره فتح را دربر می‌گیرد و به خط ثلث نگاشته شده است. کتیبه‌های چوبی امامزاده نیز جزی کتیبه‌های دسته دوم هستند. این کتیبه‌ها روی درب‌ها، صندوق قبور و شبکه چوبی دیوار جنوبی بنا نقش شده‌اند. در بررسی‌های صورت گرفته در بنای امامزاده عبدالله و عبیدالله، سه درب چوبی در اندازه‌های مختلف، مشاهده شد که کتیبه‌های دو درب، اصیل‌تر و کتیبه درب سوم مربوط به دوران‌های اخیر است.
در چوبی اول در قسمت شمال امامزاده است که قدیمی‌ترین و نفیس‌ترین درب امامزاده و یکی از شاهکارهای منبت دوره اسلامی است. نمای بیرونی در با استفاده از طرح‌های گره‌چینی و قاب‌های تزیینی حاوی نقوش اسلیمی و کتیبه، توسط هنرمند ایرانی در نهایت زیبایی تزیین شده است. از این در امروزه فقط چهارچوب آن برجای مانده و لنگه‌های در کتیبه‌دار از بین رفته‌اند. امروزه دو لنگه در ساده به جای آن‌ها گذاشته‌اند. درب چوبی دوم دارای گل‌میخ‌های تزیینی و کوبه فلزی است که به احتمال زیاد یکی از مدخل‌های مهم امامزاده بوده است. جنس در از درخت گردو است. این در امروزه بر دیوار جنوبی مسجد مجاور به نمایش گذاشته شده است. متن کتیبه روی در شامل حدیث پیامبر (ص) در وصف مقام امام علی (ع) است و نام واقف، سال ساخت و هنرمند سازنده نیز در آن آمده است. امامزاده همچنین دارای سه صندوق چوبی زیبا و تاریخی بوده است. امروز فقط یک صندوق در داخل ضریح فلزی است و دو صندوق دیگر از محل خود برداشته شده و در گوشه‌ای از مسجد مجاور قرار گرفته‌اند.
همانطور که پیش‌تر نیز گفته شد، صحن امامزاده در دوره‌های قبل گورستان بوده و سنگ قبرهایی در اطراف آن قرار گرفته است. کتیبه‌ی اغلب سنگ قبرهای موجود در اثر فرسایش ناخوانا هستند و تنها یک قبر صندوقی این منطقه که مربوط به دوره صفوی است، متن خواناتری دارد. سایر سنگ قبرها معمولا تخته سنگی هستند و تاریخ آن‌ها قرن دوازدهم و سیزدهم را نشان می‌دهد که معمولا مربوط به عصر قاجار هستند و سالم‌تر مانده‌اند. شاید بسیاری ندانند که این مکان تاریخی پر از کتیبه‌های کوچک و بزرگ در اطراف در و صندوق‌های امامزاده است که از لحاظ تاریخی دارای اهمیت بسیار زیادی هستند. این امامزاده مربوط به قرن هشتم است و آثاری که در اطراف آن دیده می شود تا قرن سیزدهم را هم دربر می‌گیرد. این اثر در تاریخ ۴ تیر ۱۳۵۱ با شماره ۹۲۲ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. متاسفانه به دست آوردن تصویر از کتیبه‌ها و درب مسجد مقدور نبود.
نویسنده: زهرا آذرنیوش
شبکه‌های اجتماعی کسبوکار
هنوز هیچ راه ارتباطی‌ای با این کسبوکار اضافه نشده است.