بازار زنجان که از جاهای دیدنی زنجان و از مهم‌ترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری سراسر استان است، در قلب بافت قدیمی و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد.
مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نام و فعالیت خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طولانی‌ترین بازار ایران سرپوشیده است، از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.
تاریخچه
ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آغامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است. به مرور زمان کاروانسراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه‌ی کاملی تبدیل کردند. این مجموعه، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار ساخته شده که ۵ هکتار آن به فعالیت های اقتصادی، ۷ هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و ۲ هکتار دیگر به شبکه‌ی ارتباطی اختصاص یافته است.
مجموعه‌ی بازار از گذشته‌های دور، محل مناسبی برای برخورد آراء و افکار اجتماعی بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته‌ای در حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی داشته است.
راسته ها
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می‌شود از جمله راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و چند راسته دیگر که این تقسیم‌بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه‌شده دارای اهمیت است. این نکته نمایان‌گر افکار بلندِ طراحان و بانیان این بازار است. پنج مسجد چهل ستون، آقا سید فتح الله، جامع، حجت‌الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده‌اند. از کاروانسراهای این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا می‌کرده است، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد.
مجموعه‌ی بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن ۹۴۰ باب مغازه جایگاه فعالیت ۱۰ نوع شغل است.
این بازار به‌طور کلی از ۲ قسمت بازار بالا و پایین تشکیل شده است. در قسمت پایین بازار علاوه بر دادو ستد رایج طبیعی، از طریق دو کاروانسرا، تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه‌های اطراف زنجان به فروش می‌رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و گلشن از جمله سراهای این بازار هستند که در سال ۱۳۴۵ قمری بازسازی و مرمت شده‌اند. دو مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند.
تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جانبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است؛ به همین دلیل، این قسمت مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می‌آید.
بازار قیصریه
بازار قیصریه‌ی یا راسته قیصریه، محل ارائه اجناس ظریف و گران‌بها است. در حال حاضر قیصریه‌ی زنجان محل فروش اجناس لوکس است. موقعیت قیصریه‌ی زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محورهای بازار است.
میادین
در حوالی دروازه‌های شهر، کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به‌وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند. وجود این میادین باعث می‌شد تا فروشندگان دوره‌گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند، بتوانند در این مکان‌ها به خرید و فروش بپردازند.
نزدیکی این میدان‌ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آنها می‌شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.
تیمچه‌ها
تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند؛ به‌عنوان مثال تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع‌کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت‌کننده آن در مسیر راسته اصلی است.
فنون معماری و سبک ها
بازار زنجان نه‌تنها از لحاظ تجاری، بلکه از نظر معماری نیز اهمیت زیادی دارد و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به‌عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدیدکنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.
تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به زیبایی اجرا شده است. این فنون عبارتند از کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته و حصیری و به‌کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزاء و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.
«حاج داداش» نمادی باشکوه از معماری ایرانی
گرمابه‌ی «حاج داداش» از بناهای تاریخی ارزشمند در دل بازار تاریخی زنجان است که امروز صاحبان این بنا با تغییر کاربری آن، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره‌خانه سنتی پدید آورده‌اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد.
این بنا نیز که به سفره خانه سنتی تبدیل شده است، در قلب بازار قدیمی زنجان واقع است. این بنا حدود ۱۰۰ سال پیش به‌عنوان حمام احداث شد و هم‌اکنون با حفظ بافت قبلی و با انجام اندکی تغییر و تزیینات زیبای سنتی به‌عنوان سفره‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گنبد اصلی حمام حاجی داداش که یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی شهر زنجان و تنها حمام ستون سنگی زنجان است، روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است.
زیباترین بخش این حمام سنتی، فضای بینه آن است. در این بخش طاق اصلی روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون‌های مکعبی‌شکل و بدنه‌ی مارپیچی (از نوع ستون‌های ترکیبی) قرار دارد. این مکان اکنون به‌عنوان چایخانه‌ی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
این بنا که قدمت آن به‌طور تقریبی به ۱۵۰ الی ۲۰۰ سال پیش می‌رسد، توسط معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان واقع شده است که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده است. این بنا درست مقابل مسجد آیت‌الله قائمی، یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان، واقع شده است.
از سازنده‌ی اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به گفته بعضی از سالخوردگان، فردی به نام حاج داداش بانی بنا است که از همان موقع، حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می شود.
سرای ملک
سرای ملک در بازار پایین زنجان قرار دارد. این سرا، به مساحت ۸۲/۲۸۱۱ متر مربع با داشتن یک حیاط، سه دالانِ ورودی و یک دالان عمود بر دالان ورودیِ جنوبی که از سمت شرق یک ورودی دیگر دارد، در یک طبقه بنا شده است.
این بنا از الگوی سراهای رواق‌دار تبعیت کرده که امروزه رواق‌های آن مسدود و به حجره‌ها اضافه شده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع است که دور تا دور آن ۲۰ حجره و چهار راهروی دسترسی بین حجره‌های شرقی-غربی دارد. به نظر می‌رسد ستون‌های رواق‌ها به صورت مستطیل با نیم‌ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع‌تر است.
این سرا در جبهه‌ی شمالی راسته بازار پایین قرار گرفته است در ضلع غربی آن حمام حاجی داداش و در روبروی آن سرای گلشن قرار گرفته است. این سرا دارای ۵ ورودی است که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد و ۲ ورودی به کوچه شرقی بنا و ۲ ورودی دیگر به فضای باز و متروک در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می شود.
حجره‌های اطراف این سرا به‌دلیل متروک شدن بیش از سایر سراها، در معرض تخریب و خطرات جدی قرار دارد. فرو ریختن بخش‌هایی در نمای جنوب‌شرقی، سازه‌های طاقی را در معرض عوامل جوی مخرب داده است. در نمای شرقی نیز مورد مشابهی به صورت خفیف‌تر وجود دارد. این سرا امروزه کاربری بازارچه صنایع دستی دارد.
مجموعه بازار زنجان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عکس‌های گالری از رضا ولایی
نویسنده: امیرعلی محمودی
$('.map-container') .click(function(){$(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});