امروزه با پیشرفت دنیای مدرن و اهمیت یافتن گردشگری و بازدید از جاذبه‌های تاریخی، کسانی که اطلاعات بیشتر و مطالعه بهتری داشته باشند در امر بازدید از آثار تاریخی و معماری توفیق بیشتری داشته و به تبع آن لذت بیشتری هم خواهند برد. شاید در گذشته چنین چیزی کمتر به چشم می‌آمد اما امروزه با شکل گرفتن دنیای فناوری و اینترنت، نیاز به داشتن اطلاعات در هر زمینه‌ای بیشتر به چشم می‌خورد. داشتن اطلاعات نجومی و معماری در بازدید از جاذبه‌های تاریخی سبب می‌شود که قضاوت بهتری در مورد این آثار داشته باشیم. برج رادکان یکی از جاذبه‌های تاریخی و معماری ایران است که بسیاری از آن دیدن کرده و از کنار آن گذشته‌اند. و برخی نیز به آن توجه کرده و برداشت‌های خاصی از آن کرده‌اند.
میل رادکان از جاهای دیدنی مشهد و چناران به شمار می‌رود و در ۷۴ کیلومتری شمال مشهد و ۳۶ کیلومتری چناران قرار گرفته است. در این منطقه برجی قرار گرفته است که معروف به برج آرامگاه رادکان است. ارتفاع این برج در حدود ۲۵متر است. این برج بدنه‌ای استوانه‌ای شکل دارد و گنبد آن به شکل مخروط است. این اثر تاریخی را مربوط به دوره ایلخانان و قرن هفتم هجری دانسته‌اند. نمای خارجی این بنا تا ارتفاع سه متری آن به صورت ۱۲ضلعی و پس از آن تا زیر گنبد دارای ۳۶ترک یا نیم استوانه بوده و داخل آن هشت ضلعی است.
بانی برج رادکان را خواجه نصیرالدین طوسی می‌دانند که با دانشمندی و اندیشمندی خود این برج را بر اساس داده‌های نجومی و به قصد خاصی که به آن اشاره خواهد شد ساخته است. ساخت و طراحی این بنا به خواجه نصیرالدین توسی نسبت داده شده و هیچ منبع خاصی وجود ندارد که آن را به طور قطع تایید کند. برخی از مستشرقین سابقه ساخت این بنای آرامگاهی از آثار دوره دیلمی دانسته و آن را آرامگاه زنی به نام مطلع‌الشمس معرفی می‌کنند. این نظریه نیز چندان قابل قبول نیست و در هیچ‌یک از منابع تاریخی ایرانی اشاره‌ای به آن نشده است.
معماری برج
بلندای برج رادکان چناران در حدود ۳۶متر است. قطر داخلی بنا ۱۴متر و قطر خارجی آن ۲۰متر است. منظر بیرونی بنا تا ارتفاع ۲/۵متری به شکل ۱۲ضلعی و از آن جا تا زیر گنبد به صورت ۳۶ترک نیم‌ستونی ساخته شده است. برج رادکان گنبدی مخروطی دارد و ساختمان آن در سال ۶۰۷ قمری به پایان رسیده است. تاریخ احداث این بنا را هرتسفلد در سال ۶۸۰ ق.م ذکر کرده است. تاریخ منقوش بر کتیبه روی برج نیز سال ۶۶۰ هجری قمری را که همزمان با اتمام ساخت بناهای وابسته به رصدخانه مراغه است را به عنوان تاریخ ساخت برج، نشان می‌دهد. هرتسفلد برج را مقبره یکی از حکام مغول می‌داند که برخی او را امیر ارغون مغول دانسته‌اند. این درحالی است که برخی منابع مقبره ارغون را در سلطانیه ذکر کرده‌اند.
این برج با ۱۲دیوار خشتی بیرونی با پهنا و بلندی، پایه‌گذاری شده که برج را به ۱۲ بخش ۳۰ درجه‌ای تقسیم می‌کند. هر دیواره ۳۰درجه از زاویه افق را در بر می‌گیرد. دو در دیوار مقابل هم ساخته شده و بر دیواره ۳۶۵ ترک نی ستونی وجود دارد که برج را به ۳۶ترک ۱۰درجه‌ای تقسیم کرده است. دقت در انتخاب مکان درها و دریچه‌ها در برج نشان می‌دهد که تعبیه آنها یحتمل اتفاقی نبوده است. این برج دارای منفذهای دوازده‌گانه است. بدنه برج آجرچینی ساده‌ای دارد و دارای تزیینات گچ‌بری است. برای استحکام‌بخشی بیشتر، حد فاصل بندهای آجرها با فشار انگشت دست به داخل فشرده شده است که قابل توجه باشد. ورودی بنا که به صورت هلالی است در ضلع جنوبی گنبد است. زیباترین قسمت بنا بخش فوقانی آن است که از دو ردیف قطاربندی و دو کتیبه کوفی و پهلوی تشکیل شده که در میان تزیینات آجرکاری و گچ‌بری که نام بانی و تاریخ ساخت بر آن نوشته شده قرار دارد. طرح داخلی گنبد رادکان مدور و دارای نمایی ساده و اندود گچ و آهک است. ملاط گچ و آهک و آجر در تمام بنا به کار رفته است.
کار ویژه برج
برخی معتقدند برج رادکان در روزگار خود برای استفاده نجومی ساخته شده است. برخی نیز معتقدند که برج مقبره بوده است. به دلیل شباهت این برج به آرامگاههای عصر دیلمیان، برخی چنین تصوری کرده‌اند. گفته شده این برج دارای ۱۲روزنه بوده و در عصر خود تنها وسیله برای تعیین چهار فصل، سال کبیسه و نوروز بوده است. این درحالی است که اگر کمی اطلاعات تاریخی داشته باشیم متوجه می‌شویم که تقویم جلالی که امروزه آن را به کار می‌بریم در عصر سلجوقیان یعنی چندین قرن پیش از مغول توسط خیام ابداع شد و مورد استفاده قرار گرفت. در دوره ایلخانان مغول، مباحث تقویمی و نجوم تقریبا فراگیر شده بود و به آن حد از پیشرفت رسیده بود که این برج نمی‌توانست تنها وسیله تعیین چهارفصل و یا کبیسه باشد. بلکه می‌توان گفت این برج شاید یکی از ابزارهای نجومی آن عصر بوده است.
پژوهشگری با نام منوچهر آرین اولین کسی بود که نگاهی عمیق‌تر به برج رادکان انداخت. وی با نگاهی به نوشته‌های حافظ ابرو که اشاره کرده بود نور ماه در موقع حلول خود هربار از یکی از دوازده دریچه این برج نمایانده می‌شود به این نتیجه رسید که برج را بررسی کند. وی براین عقیده است که درهای برج در راستای طلوع یلدایی(آغاز زمستان) و غروب آغاز تابستان در پهنه برج ساخته شده‌اند. این پژوهشگر برج را تنها وسیله‌ای دانسته که می‌توانستند از طریق آن چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را معین کرد. وی مشاهدات و تحقیقات خود را در کتابی به نام «نگاهی دیگر به برج‌ها» منتشر کرد و در اختیار دیگران قرار داد. اینکه آنچه نویسنده این کتاب گفته صحیح است یا خیر، نیاز به تحلیل گفته‌های وی دارد. نظریه طراحی برج رادکان چناران بر پایه دانسته‌های نجومی، بر اساس گفته حافظ ابرو شکل گرفته است. اما گویا نویسنده این کتاب بر اساس نظریات خود نتیجه‌گیری کرده است. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دوره ایلخانان بویژه عصر خواجه نظام‌الملک نجوم آنقدر پیشرفت کرده بود که نیاز به چنین سازه‌ای به طور خاص، تنها برای کاربرد نجومی نبوده است. رصدخانه مراغه خود نشانی بر این امر است که به راحتی می‌توانست تمام حرکات آسمانی و وقایع نجومی را رصد کند.
خواجه نصیرالدین توسی
خواجه نصیرالدین توسی فیلسوف، فقیه، ستاره شناس، ریاضی‌دان و منجم، پزشک و معمار ایرانی سده هفتم است. وی احیا کننده فلسفه مشایی پس از ابن سینا بود. از کارهای مهم خواجه ساخت رصدخانه معروف مراغه است که در آن کتابخانه‌ای چهل‌هزار جلدی دایر کرد. خواجه را می‌توان عامل انتقال تمدن و دانش‌های ایران پیش از مغول دانست. خواجه یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات است. در قرن شانزدهم میلادی کتابهای مثلثات او به زبان فرانسه ترجمه شد.خواجه را می‌توان یکی از سرشناس‌ترین شخصیت‌های تاریخ فکری اسلامی دانست. وی در زمان حمله مغول به ایران در پیش ناصرالدین، محتشم قهستان به کارهای علمی مشغول شد. در همین زمان توانست کتاب اخلاق ناصری را بنویسد. وی در دوران هلاکو سمت وزیر و مشاور را بر عهده داشت. خواجه در هجدهم ذی‌الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری وفات یافت و در کاظمین دفن شد.
برج میل رادکان یکی از آثار معماری و تاریخی ایران است که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۴۶ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. علاقمندان به تاریخ معماری و گردشگری می‌توانند در بازدید از میل رادکان چناران آثار تحقیقات نجومی پژوهشگران را بر روی آن مشاهده کنند.
عکس‌های گالری از خبرگزاری قدس (عکاس: سیدحمیدهاشمی)
نویسنده: زهرا آذرنیوش