ارگ باستانی نوشیجان که به آن دژمعبد هم می‌گویند یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی ملایر در استان همدان است. ارگ خشتی نوشیجان را می‌توان قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی در جهان دانست.
این ارگ یکی از ناشناخته‌ترین بناهای کشور نیز به شمار می‌رود. ارگ نوشیجان متعلق به هزاره اول میلای است، زیرا نخستین آثار به دست آمده از این بنای تاریخی مربوط به دوران مادها بوده است. این ارگ باستانی در حال حاضر مهیای بازدید علاقه‌مندان به تاریخ و معماری اصیل نخستین اقوام ایرانی است.
عکس از اینستاگرام ارشیا
ارگ نوشیجان در ۱۶ کیلومتری ملایر است
ارگ نوشیجان که در ۱۶ کیلومتری شهر ملایر قرار گرفته است، بر بلندای تپه‌ای ساخته شده که از دور، توجه هر بیننده‌ای را به سمت خود جذب می‌کند. در ارگ نوشیجان در سال‌های گذشته، حریم مجموعه و ایجاد کمپینگ و تجهیزات گردشگری ساخته شده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این ارگ، دست‌نخوردگی و عدم بازسازی آن بوده، که سبب دست نخوردن این اثر تاریخی بزرگ در دوره مادها شده است.
ارگ نوشیجان یکی از آثار تاریخی ارزشمند باستانی است که با ارتفاع ۴۰ متری روی یک تپه قرار گرفته است. نوشیجان در لغت احتمالا به معنی جایگاه نوش یا جایگاه انوش بوده است. نوش یا انوش ظاهرا نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می‌کرده است. تپه نوشیجان در سال ۱۳۴۳ خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت و در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ طی ۶ فصل باستان‌شناسی توسط موسسه‌ی ایران‌شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات کاووش و مرمت در تپه انجام گرفت. دستاورد فعالیت‌های این هیئت، شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است.
عکس از ویکی‌پدیا
کاوشگران اطلاعات مورد نیاز از این منطقه را جمع‌آوری کرده و لایه‌های مربوط به دوره‌های هخامنشی و اشکانی را برداشتند و لایه‌های مربوط به دوره ماد را که روی سطح دژ قرار داشت، حفظ کردند. مجموعه‌ای که در این ارگ باستانی مربوط به مادها است شامل: اتاق‌ها، انبارها، آتشکده غربی، آتشکده مرکزی، تالار ستون‌دار، حصار دژ و تونل می‌شود. بناهای مربوط به این دوره از خشت خام به ابعاد ۲۲ در ۴۰ سانتی‌متر با ضخامت ۱۲ سانتی‌متر ساخته شده است.
معماری ارگ نوشیجان
در ارگ نوشیجان دو تالار ستون‌دار و دو معبد قرار گرفته است
دژ نوشیجان از لحاظ معماری، نخستین الگوی معماری ایرانی محسوب می‌شود. معماری بنای ارگ شامل تالارهای ستون‌دار و پنجره‌های کور در معبد مرکزی است. معماری به کار رفته در تالار ارگ نوشیجان، در دوره هخامنشی الگویی برای تالار آپادانا و در دوره‌های اسلامی برای مقرنس در بناها به کار گرفته شد. در ارگ نوشیجان، دو تالار ستون‌دار و دو معبد قرار گرفته است. وجود این دو بنا در ارگ نوشیجان، نشان می‌دهد که این ارگ، دارای کارکردی نظامی، سایسی و مذهبی بوده است.
عکس از سایت نگه
وجود آتشکده در این مجموعه بنا، سبب تقدس آن شده است
اهمیت و ارزش این مجموعه بنا و وجود آتشکده‌های آن، سبب تقدس بنا شده است. اقوام ماد به هنگام ترک محل، اقدام به پر کردن فضاهای داخلی مجموعه برای حفظ بنا کردند. ارگ نوشیجان در دوره هخامنشی و اشکانی، روی بازمانده‌های قبلی بنا که به‌صورت سکو بود، ساخته شده است؛ به‌طوری که بنای مادی تا ارتفاع ۸ متری باقی مانده و نیاز به بازسازی خاصی نداشته است و تنها اقداماتی برای مرمت آن انجام شد. بنای قدیمی جبهه غربی تپه نخستین آتشگاه در ارگ است. بقایای آتشدان در جبهه جنوبی تپه، نشانگر مراسم نیایش آتش است. اتاق معبد به‌صورت شمالی-جنوبی ساخته شده است و در بدنه مخروطی شکل آن سه طاقچه بطور نامحسوس دیده می‌شوند. در حاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌های معبد بوده است. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری در این تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق بوده است.
عکس از اینستاگرام
قسمت‌های مهم ارگ
تالار ستون‌دار آپادانا:
قسمت‌های مهم ارگ، تالار ستون‌دار، معبد، اتاق، انبار و تونل هستند
این تالار روی سکوی خشتی قرار گرفته است. این تالارهای ستون‌دار، با تالارهای گودین تپه و تپه نوشیجان با تالارهای اورارتویی که در آلتین تپه آسیای صغیر بدست آمده قابل مقایسه هستند و احتمالا با تأثیرپذیری از هنر معماری اورارتو ساخته شده‌اند.
معبداصلی:
شکل معبد به‌صورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌اند. در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملا مشخص ساخته شده است. این نوع آتشگاه از نظر پلان در اکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان دیده شده است.
اتاق‌ها و انبارها:
این بنا دومین بخش مهم تپه نوشیجان را تشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاق‌های مسکونی و انبار است.
تونل:
در بخش شمالی تالار ستون‌دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل، کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به شکل تونل، به نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته و از این جهت می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه، صورت گرفته و از طرفی احتمالا ایجاد آن تپه، جنبه امنیتی داشته است. اصطلاح شورکات یعنی محل ایزد سوریاش و انوشیجان مشخص می‌کند که به احتمال بسیار این مکان، مرکز پرستش ایزد خورشید بوده است.
عکس از سایت نگه
ارگ نوشیجان را کهن‌ترین عبادتگاه خشتی در ایران دانسته‌اند
این اثر تاریخی در سوم بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. ارگ نوشیجان یک بنای تاریخی خوش مسیر است. این ارگ باستانی به دلیل قرار گرفتن در مسیر نهاوند و در محدوده رفت و آمد بودن و به سبب اهمیت بنا برای مردم استان همدان، یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی محسوب می‌شود. در بیرون از همدان این ارگ تاریخی چندان شناخته شده نیست. در سال‌های اخیر مکان اطراف ارگ مورد پاک‌سازی و زیباسازی قرار گرفت و در اطراف آن کمپینگ‌ها و آلاچیق‌هایی برای استفاده گردشگران و نصب چادرهای مسافرتی در ایام تعطیل سال در نظر گرفته شد و سیستم‌های نورپردازی مخصوصی به این مکان، اختصاص داده شد. علاوه بر این، در سال‌های اخیر در محل ارگ، راهنمایان گردشگری برای شناسایی ارگ به بازدیدکنندگان در ایام تعطیل نوروز مستقر شدند. این ارگ باستانی در روزهای تعطیل از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب آماده بازدید گردشگران است.
نویسنده: زهرا آذرنیوش