«ابوسعید فضل‌الله بن احمد بن محمد بن ابراهیم میهنی» مشهور به شیخ «ابوسعید ابوالخیر» عارف و شاعر نامدار ایرانی در قرن چهارم و پنجم قمری است. ابوسعید ابوالخیر در سال ۳۵۷ متولد و در سال ۴۴۰ هجری قمری درگذشت. او در میان عارف‌های ایرانی مقام بسیار ویژه‌ای دارد. با وجود اینکه اشعار زیادی نگفته است، ولی عرفان موجود در اشعار او را با بزرگانی چون مولوی و خیام برابر می‌دادند. از لحاظ اندیشه‌های عرفانی او را هم‌رده با بزرگ‌ترین عرفای اسلامی مثل حلاج، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی قرار می‌دهند. شیخ ابوسعید ابوالخیر در یکم محرم ۳۵۷ هجری قمری در شهر میهنه متولد و در ۴ شعبان ۴۴۰ قمری در همین شهر درگذشت.
میهنه شهری بین «سرخس» و «ابیورد (محمدآباد امروزی)» در خراسان قدیم بود که الان در خاک کشور ترکمنستان و در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی عشق‌آباد، پایتخت این کشور است. میهنه یک شهر مرزی با کشورمان به حساب می‌آید. البته برخی روستای «مه‌نه» از توابع شهرستان «مه‌ولات» در حوالی شهرستان «تربت‌حیدریه» واقع در استان خراسان رضوی را محل تولد و وفات ابوسعید ابوالخیر می‌دانند و یک آرامگاه منسوب به او نیز در این شهر وجود دارد.
ابوسعید ابوالخیر را نه تنها از اساتید به نام شعر عارفانه به‌شمار می‌آورند، بلکه در کنار رودکی او از او به‌عنوان نوآور رباعی یاد می‌کنند. نوآوری او در رباعی از دو دیدگاه است، یکی این که وی نخستین شاعری است که شعر خود را فقط به شکل رباعی سروده است. دوم این که نخستین بار شعر عارفانه فارسی از کنایه‌ها و اشاره‌های عارفانه استفاده کرده است. تشبیه عارفانی که در راه رسیدن به خدا هستند به پروانه‌ای که خود را به دور آتش شمع می‌چرخاند و در نهایت در آن می‌سوزد، برای اولین بار در شعر فارسی توسط وی استفاده شده است.
داستان دیدار شیخ ابوسعید با ابوعلی سینا نیز بسیار معروف است. آن‌ها سه شبانه‌روز با یکدیگر در خانه بودند و در تنهایی حرف می‌زدند. کسی اجازه ورود به این خلوت را نداشت و فقط برای نماز جماعت بیرون می‌آمدند. بعد از سه شبانه‌روز ابوعلی سینا ابتدا بیرون آمد، مریدان از ابوعلی سینا پرسیدند که شیخ را چگونه یافتی؟ گفت: هر چه من می‌دانم او می‌بیند، سپس شیخ ابوسعید از خلوتگاه بیرون آمد که مریدان از او نیز پرسیدند: بوعلی را چون یافتی؟ که شیخ ابوسعید پاسخ داد: هر چه ما می‌بینیم او می‌داند. از رابطه عارفانه بین ابوسعید ابوالخیر و ابوعلی سینا سه نامه مهم و ارزشمند به جا مانده که توسط ابوالسعید نوشته شده است.
عکس از خبرگزاری ایسنا
شیخ ابوسعید را حلقه اتصال‌دهنده بین عرفان سنتی پیش از خودش به حلقه عرفانی پس از او تشبیه کرده‌اند. در دوره‌ای که بیشتر اهل عرفان، منصور حلاج را کافر می‌دانستند و گروهی هم با احتیاط و سکوت با منصور برخورد می‌کردند، ابوسیعد ابوالخیر از منصور حلاج به‌عنوان یک عیار و جوان‌مرد یاد می‌کند. این ارادات در حدی است که در گفته‌ای منسوب به ابوسعید در کتاب اسرار التوحید، او درباره منصور حلاج می‌گوید: «در علوم حالت در مشرق و مغرب کسی چون او نبود.»
ابوسعید ابوالخیر چنان در دنیایی عرفان شهرت داشت که حتی مخالفین سرسخت او مانند «خواجه عبدالله انصاری» با وجود اینکه به لحاظ عقیده عرفانی با ابوسعید موافق نبود و حتی با اشعار تشبیه‌وار او مخالفت می‌کرد، دو بار به نیشابور رفت تا با ابوسعید دیدار کند. ابوسعید ابوالخیر با بزرگان تصوف مانند ابوالحسن خرقانی در بسطام نیز دیدار و تعامل داشت که این موضوع نشان‌دهنده‌ی جایگاه بالای او در دنیای عرفان دارد.
یکی از معروف‌ترین داستان‌هایی که درباره ابوسعید ابوالخیر حتی امروزه هم نقل می‌شود، داستان زیر است:
به شیخ ابوسعید ابوالخیر گفتند: فلان کس روی آب راه می‌رود!
شیخ گفت: آسان است، قورباغه نیز روی آب می‌رود.
گفتند: فلان کس در هوا می‌پرد!
شیخ گفت: باز و مگس در هوا می‌پرند!
گفتند: فلان کس در یک لحظه از شهری به شهر دیگر می‌رود.
شیخ گفت: شیطان نیز در یک لحظه از مشرق به مغرب می‌رود، این چیزها ارزش ندارد. انسان واقعی آن کسی است که در میان مردم بنشیند، برخیزد و بخوابد، با مردم معامله و با آن‌ها در ارتباط باشد، ولی یک لحظه از خدا غافل نباشد.
ابوسعید ابوالخیر کتابی که توسط خودش نوشته شده باشد، ندارد. هرچند مریدان او بر اساس سخنان شیخ کتاب‌هایی را نوشته‌اند که امروزه موجود است. مهم‌ترین این کتاب‌ها «رساله حالات و سخنان شیخ ابوسعید» و «سخنان منظوم ابوسعید» به قلم شاگرد او «ابوروح لطف الله نوه ابوسعید» است. همچنین محمد منور، نوه‌ی شیخ ابوسعید ابوالخیر در سال ۵۹۹ هجری قمری کتابی به نام «اسرار التوحید» درباره‌ی زندگی و احوال او نوشته است که مهم‌ترین منبع درباره ابوسعید ابوالخیر به حساب می‌آید.
استاد شفیعی کدکنی از اساتید به نام معاصر زبان و ادبیات فارسی هم برای کتاب اسرار التوحيد، مقدمه‌ی بسیار مهمی نوشته است که زوایای پنهان زندگی ابوسعید ابوالخیر را روشن‌تر می‌کند. حتی جامی، شاعر نامدار فارسی هم در کتاب «نفحات الانس» درباره ابوسعید ابوالخیر مطلبی را نوشته است.
بعد از سفر به شهرهای مختلف و دیدار با اساتید عرفان و تصوف، ابوسعید ابوالخیر در سال‌های پایانی عمر خود، در حدود سال ۴۳۰ هجری قمری به زادگاه خود یعنی شهر میهنه بازگشت و تا آخر عمرش در این شهر زندگی کرد. او در سن ۸۳ سالگی و در ۴ شعبان سال ۴۴۰ هجری قمری درگذشت. جنازه او را فردای آن روز در محلی که وصیت کرده بود، دفن کردند. در مراسم تشییع جنازه او اهالی میهنه و شهرهای اطراف حضور داشتند و ازدحام جمعیت به حدی بود که جسد او نزدیکی اذان ظهر آن روز دفع نشد. در نهایت خان میهنه با کمک نیروهای نظامی راه را به سمت قبرستان باز کرد و جسد ابوالسعید به خاک سپرده شد.
از ابوسعید ابوالخیر ۳ بنای تاریخی باقی مانده است یکی آرامگاه وی در شهر میهنه ترکمنستان، یکی آرامگاه و خانقاهی منسوب به او در روستای مه‌نه در شهر تربت‌حیدریه ایران و دیگری خانقاه منسوب به او در شهر کوهبنان استان کرمان است.
خانقاه ابوسعید ابوالخیر در کوهبنان استان کرمان
کوھبنان شھری کھن در پھنای تاریخ ایران زمین است که در فاصله ۱۶۵ کیلومتری مرکز استان کرمان و در جوار شھرستان ھای رفسنجان، زرند، راور، بھاباد و بافق و در نقطه مرزی استان کرمان با استان ھای یزد و خراسان جنوبی قرار گرفته است.
در کنار کوهی به نام کوه خانقاه، در کنار پارک برهان‌الدین و در نزدیکی زیارتگاه خواجه خضر، بنایی به نام خانقاه ابوسعید ابوالخیر قرار دارد. بالای این کوه هم قلعه‌ای مشهور به قلعه دختر قرار دارد که البته در حال تخریب است. در ساخت بنا از مصالح سنگ و آجر چهارگوش و خشت استفاده شده است. در محوطه این بنا سکویی قرار دارد که از سنگ مرمر است و به احتمال زیاد محل درس و مراسم مذهبی شاگردان بوده است. بر اساس تحقیقات، این خانقاه قبل از حیات صوفی معروف کرمانی، شاه نعمت‌الله ولی ساخته شده و مرکز عرفان و تصوف و چله‌نشینی بوده است. همچنین عده از کارشناسان با توجه به بقایای باقی مانده از ساختمان خانقاه معتقد هستند مدرسه‌ای ویژه تعالیم عارفانه و تصوف در کنار خانقاه وجود داشته است. بعدر از ابوسعید ابوالخیر این مکان محل ریاضیت و چله‌نشینی‌های عارفان بزرگی چون «شاه نعمت‌الله ولی» و «شیخ برهان‌الدین» بوده است.
عکس از صادق خان‌منش
بعضی‌ها بر این باور هستند که بنیان‌گذار خانقاه ابوسعید ابوالخیر بوده است، اما در حقیقت خانقاه پیش از ابوسعید هم وجود داشته و او فقط تغییراتی در آن ایجاد کرده است. اولین بنای خانقاه در کوهبنان در نیمه دوم قرن دوم هجری قمری توسط خان کوهبنان به نام «ترسا» و به دست معماری به نام «ابوهشام کوفی» ساخته شده است. اینکه خانقاه با نام ابوسعید شناخته می‌شود، به این دلیل است که خانقاه ابوسعید کوهبنان مرکز تجمع دراویش و مریدان او بوده است. در روایت‌ها آماده است که شیخ ابوالسعید بسیار مهمان‌نواز و بخشنده بوده است. رسم او در مهمان‌نوازی به حدی بوده که تا مهمانی با او همراه نمی‌شد، خود او نیز غذا نمی‌خورد.
عکس از صادق خان‌منش
خانقاه شیخ ابوسعید ابوالخیر از جاهای دیدنی کوهبنان به شمار می‌رود و نخستین و قدیمی‌ترین مدرسه عرفان اسلامی در کرمان است. قدمت این بنا به دوره سلجوقی برمی‌گردد. بنایی بسیار زیبا با مصالحی از سنگ و ساروج که بعضی از قسمت‌های آن با آجر تزیین شده است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های به جا مانده در محراب ايوان اصلی و اتاق‌های ضلع شمالی خانقاه، نشان از دوره‌های تاريخی بيش از ۵۰۰ سال دارد.
در وسط بنای خانقاه سکویی مربعی شکل به ارتفاع ۵۰ سانتی‌متر و اضلاع هشت متری قرار دارد. در سه ضلع این بنا اتاق‌هایی وجود دارد که در تعدادی از آن‌ها محراب‌های گچی با تزیینات مشجر و برجسته وجود دارد. این گچ‌بری‌ها تا به حال چند بار توسط شهرداری کوهبنان و اداره میراث فرهنگی استان کرمان بازسازی شده است.
عکس از صادق خان‌منش
به این خانقاه، مقبره خانقانه ابوسعید ابوخیر هم می‌گویند؛ البته نه به این منظور که خود ابوسعید ابوالخیر در آن دفن باشد. مردم معتقدند که در این بنا بسیاری از مشاهیر، عرفا، علما و شعرای مرید ابوسعید دفن شده‌اند، که این محل از قداست ویژه‌ای برای مردم کوهبنان برخوردار است. این قبرستان درگذشته سنگ قبرهای تاریخی هم داشت که در گذر زمان تخریب شده و امروز اثری از آن وجود ندارد.
عکس از صادق خان‌منش
قرار است با نظارت اداره میراث فرهنگی استان کرمان ساختمان خانقاه السعید ابوالخیر در کوهبنان تغيير کاربری داده و به مرکز برای آموزش صنايع دستی و محل دفتر نمايندگی سازمان ميراث فرهنگی شهرستان کوهبنان تبدیل شود.
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در شهر میهنه ترکمنستان
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در کشور ترکمنستان در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی این کشور و در حدود ۲۰ کیلومتری با مرز ایران واقع شده است. این بنای تاریخی در آن سوی دامنه‌ی رشته‌کوه هزار مسجد خراسان و در بیابانی بزرگ در استان آخال، شهرستان قهقهه، ۵ کیلومتری شمال شرق شهرک میهنه در کشور ترکمنستان قرار دارد.
عکس از خبرگزاری فارس
اولین بار پس از درگذشت ابوالسعید، آرامگاهی به سبک بناهای تاریخی دوران سلجوقی و اسلامی توسط پادشاهان این سلسله در ۵۲۳ هجری قمری روی قبر او ساخته شد. این بنا تاکنون پا برجا است و توسط دولت ترکمنستان به‌عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی به ثبت رسیده است. سازمان میراث فرهنگ ایران نیز برای مرمت و نگه‌داری آن به دولت ترکمنستان اعلام همکاری کرده است.
عکس از خبرگزاری فارس
آرمگاه ابوسعید ابوالخیر در ترکمنستان مستطیل شکل با اضلاع ۳٫۱۰ متر در ۵٫۱۰ متر است. ضخامت دیوار عمارت ۵٫۲ تا ۳ متر است و از درون آن‌ها راهروهایی می‌گذرد. آجرهای بکار رفته در بنا نیز به ابعاد ۵٫۲۲ در ۵٫۲۴ سانتی‌متر است.
بنای بیرونی آرامگاه ابوسعید ابوالخیر به دلیل گلی بودن در حال فرو ریختن است. ترکمن‌ها علاقه‌ی ویژه‌ای به ابوسعید ابوالخیر دارند که بین آن‌ها به «منه بابا» مشهور است.
آرامگاه منسوب به ابوسعید ابوالخیر در روستای مه‌نه تربیت‌حیدریه ایران
آرامگاه منسوب به ابوسعید ابوالخیر مقبره‌ای در روستای مه‌نه از توابع شهرستان مه‌ولات در حوالی شهرستان تربت‌حیدریه واقع در استان خراسان رضوی است. بنای این مقبره در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و ۷ کیلومتری فیض‌آباد در روستایی به نام مه‌نه قرار دارد. نوه‌ی ابوسعید ابوالخیر و نویسنده‌‌ی کتاب اسرار التوحید به صراحت محل دفن شیخ را شهر میهنه خاوران ذکر کرده که در حال حاضر در کشور ترکمنستان است، اما اشخاص بسیاری محل آرامگاه ابوسعید ابوالخیر را در روستای مه‌نه در شهرستان مه‌ولات می‌دانند.
عکس‌ها از امیر اشرفی
معماری این بنا شامل محل آرامگاه در ضلع شمالی و در ضلع شرقی اتاق‌هایی برای خدمه، نمازخانه و مسجد ساخته شده است. در سال ۱۳۸۸ دیوار ضلع شمالی بازسازی شد. مرمت و تثبیت گنبد‌ها، آجر فرش کردن شبستان‌های ضلع شمالی و بازسازی سرویس بهداشتی نیز در همین سال صورت گرفت. در سال ۱۳۸۹ کف‌سازی آرامگاه و طرح محوطه‌سازی صحن آرامگاه نیز انجام شد که شرایط را برای اقامت بازدیدکنندگان فراهم کرد.
اصل بنای این آرامگاه مربوط به دوره‌ی قاجار است که در تاریخ ۵ تیر ۱۳۸۴ با شماره‌ی ثبت ۱۱۹۲۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسید.
عکس‌‌های گالری از صادق خان‌منش
نویسنده: سعید صالحی