منطقه ساریگل در تاریخ بیستم شهریور ماه سال ۱۳۵۳ به موجب مصوبه شماره ۴۷ مورخ ۱۳۵۲/۹/۲۰ با عنوان منطقه حفاظتشده شاه‌جهان رسما تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. پس از انقلاب از منطقه حفاظت شده شاه‌جهان به منطقه حفاظت شده ساریگل تغییر نام پیدا کرد و از آذر ماه سال ۱۳۸۱ به موجب اصلاحیه مصوبه شماره ۹۹ مورخ ۱۳۸۱/۶/۲۱ شورای عالی حفاظت محیط‌زیست محدوده امن منطقه حفاظت شده ساریگل به پارک ملی ارتقاء داده شد و به دو منطقه پارک ملی ساریگل با وسعت ۷,۰۳۷ هکتار و منطقه محافظت‌شده ساریگل با وسعت ۲۱,۳۰۹ هکتار تقسیم شد. امروزه این منطقه یکی از مناطق شاخص نه تنها در استان خراسان شمالی، بلکه در سطح کشور است. از شاخص‌ترین جاذبه‌های طبیعی این منطقه می‌توان به آبشار ایزی، رودخانه و دره اردغان، روستای سرچشمه و چشم‌انداز پشت سد اسفراین اشاره کرد. با کجارو همراه باشید.
جغرافیای ساریگل
منطقه ساریگل با موقعیت E۵۷۰۰ تا E۵۷۴۷ طول شرقی و N۳۶۵۵ تا N۳۷۵۰ عرض شمالی و با وسعتی معادل ۲۸۰۰۰ هکتار ( پارک ملی ساریگل حدود ۶۰۰۰ هکتار و منطقه حفاظت شده حدود ۲۲۰۰۰ هکتار) از جاهای دیدنی اسفراین به شمار می‌رود و در شرق آن واقع شده است. حداقل فاصله آن با نزدیک‌ترین شهر یعنی اسفراین ۸ کیلومتر و حداکثر آن حدود ۳۵ کیلومتر است. بجنورد با ۹۰ کیلومتر و سبزوار با ۱۰۵ کیلومتر در فاصله‌های بعدی از این منطقه قرار گرفته‌اند.
مناطق طبیعی تحت حفاظت در حقیقت بخش‌های بکر و با ارزش طبیعی هستند که به منظور حفظ تنوع زیستی و ادامه روند تکاملی گونه‌ها در شرایط کاملا طبیعی تحت کنترل قرار می‌گیرد. بهره‌برداری از این گونه مناطق در صورتی که مجاز باشد باید به گونه‌ای اعمال شود که خدشه‌ای بر این روند تکاملی وارد نشود و اصول پایداری اکوسیستم‌ها کاملا لحاظ شود. پارک ملی و منطقه حفاظتشده ساریگل که مجموعه‌ای شاخص از این نمونه‌ها در استان خراسان بزرگ است.
اقلیم ساریگل
ارتفاعات کوهستانی سرد
این ناحیه شامل ارتفاعات، آلبلاغ و ترکان از رویشگاه‌های عمده گیاه دارویی و صنعتی باریحه، تالاری چشمه پولاد، گنجدان، حوض امام وردی، قره طوقی، بیل باقلی، کلنگاه و لوشی بینی که در بعضی از نواحی پوشیده از جنگل‌های ارس و زرشک و به طور پراکنده بید وحشی و همچنین از زیستگاه‌های مهم قوچ و میش، کل و بز و پلنگ هستند.
تپه‌های ماهور کم ارتفاع
این ناحیه بیشترین سطح مراتع ساریگل را تشکیل می‌دهد و از بهترین مناطق زیستگاه قوچ و میش اوریال و پلنگ است.
منطقه دشتی
این ناحیه شامل دامنه ایزی و ریشی است و سطح کمی از منطقه را شامل می‌شود (حدود ۲۰۰۰ هکتار) و زیستگاه حدود ۲۵ راس آهو است. اختلاف ارتفاع بین پست‌‌ترین نقطه منطقه در دشت جنوبی (۱۲۵۰متر) و مرتفعترین نقطه در کوهستان‌های جنوب (۳۰۵۰ متر) به حدود ۱۸۰۰ متر بالغ می‌شود و این اختلاف ارتفاع اکوسیستم‌های متنوعی را در این منطقه ایجاد کرده که به تبع آن بر تنوع زیستی منطقه افزوده شده است، به طوری که بسیاری از گونه‌های گیاهی مناطق گرم و سرد را در ساریگل می‌توان مشاهده کرد. در کف دره‌ها گونه‌های درختی و درختچه‌ای زرشک، بید، انجیر و گردو و در مناطق مرتفع گونه‌های ارس به صورت پراکنده و انبوه به وفور دیده می‌شود.
بلندترین قله ساریگل به نام کلنگاه با ارتفاع ۲۷۹۷ متر از سطح دریا است. ارتفاعات کلنگاه، قزل قلعه و دره گاویان تنها زیستگاه‌های کل و بز منطقه حفاظت شده ساریگل هستند و سایر نقاط این ناحیه مخصوصا ارتفاعات صیاد و کلوخی و زول از زیستگاه مهم قوچ اوریال است.
مهمترین قلل پارک ملی ساریگل
قله بیل باقلی: ارتفاع از سطح دریا ۲۹۱۶ متر
قله صیاد: ارتفاع از سطح دریا ۲۴۱۹ متر
قله کرکزو: قله شرقی‌ترین و مرتفعترین قله ساریگل با ارتفاع ۲۸۹۳ متر از سطح دریا
قله قوچ قلاقی: ارتفاع از سطح دریا ۲۴۴۱ متر
قله قره داش: ارتفاع ۱۷۷۵ از سطح دریا متر.
منابع آب ساریگل
این منطقه با توجه به بارش خوب سالانه و نوع بارش که مخصوصا طی فصل زمستان به صورت برف است، خوشبختانه از نظر منابع آبی با محدودیت مواجه نبوده و آب به‌عنوان یک عامل محدودکننده در این منطقه مطرح نیست. در این منطقه علاوه بر فراوانی چشمه‌ها که از توزیع نسبتا خوبی برخوردارند، تعدادی از دره‌های منطقه دارای جریان دائم آب با دبی‌های متفاوت هستند. این وضعیت علاوه بر اینکه تنوع گونه‌های زیستی گیاهی و جانوری منطقه را مخصوصا از نظر پرندگان و حشرات گسترس دارد ،چشم‌اندازهای زیبایی را ایجاد کرده که بر جاذبیت منطقه افزوده است. احداث سد بر رودخانه سرچشمه که از مرز شمالی منطقه می‌گذرد زیستگاه مناسبی برای تعدادی از گونه‌های آبزی فراهم کرده است.
مهمترین چشمه‌های منطقه
آق چشمه (حاشیه شمال غرب منطقه)، چشمه پولاد (غرب منطقه)، چشمه چهل مرغ (مرکزی غربی)، چشمه ترکال (مرکزی شرق)، چشمه آلبلاغ (مرکز منطقه)، گاو ارکی (شمال شرق)، چشمه یاق (جنوب شرق)، شفتا لستان (شرق منطقه)، چشمه کلوخی (جنوب شرق)،
رودخانه گنجدان
از روستای گنجدان در داخل منطقه حفاظت شده ساریگل شروع شده و در جهت شمال ادامه یافته و در روستای قلعه سفید پس از مشروب کردن اراضی گنجدان، قلعه سفید و مقداری از بیدواز در محل قلعه سفید به رودخانه اردغان می‌پیوندد.
پوشش گیاهی ساریگل
پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل با بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی از تنوع گیاهی نسبتا مطلوبی برخوردار است. قسمت عمده گیاهان منطقه را گونه‌های گلدار تشکیل می‌دهند و از بازماندگان گونه شاخص در این منطقه ارس است که به صورت تنک تا پراکنده از ارتفاع حدود ۱۶۰۰ متر به بالا در سرتاسر منطقه مشاهده می‌شود.
فلور این منطقه از نظر جغرافیای گیاهی بر اساس تقسیم‌بندی در منطقه رویشی ایران تورانی واقع شده است. بخش عمده‌ای از منطقه از اقلیم استپی سرد برخوردار است و جامعه گیاهی آن خصوصیات این اقلیم را دارد. باریجه مهمترین گیاه با ارزش منطقه ساریگل با اسم علمی Ferula gamosa، گیاهی است پایا از خانواده چتریان Umbellifera که در اصطلاح محلی به آن قسنی اتلاق می‌شود و رویشگاه عمده آن آلبلاغ ترکان مهرگه، در قسمت شمالی منطقه است.
گیاه غالب پارک ملی و منطقه حفاظتشده ساریگل درمنه است که به صورت درمنه دشتی در قسمت جنوبی و درمنه کوهی در کوهستان‌های منطقه دیده می‌شود. پس از درمنه گونه غالب کلاه میرحسن و گون است که این دو گونه گیاهی عمدتا در کوهستان‌های شمالی منطقه دیده می‌شوند. در برخی از دره‌ها و مناطق مرتفع‌تر منطقه گونه‌های جنگلی از تنک تا نسبتا متراکم مشاهده می‌شود. در این جنگل‌ها درخت غالب درخت ارس است که در گذشته‌های دور به صورت جنگل‌های انبوه در منطقه وجود داشته است. پس از ارس، زالزالک، زرشک و نسترن وحشی جزو درختچه‌های جنگلی محسوب می‌شوند.طی سال‌های اخیر با جایگزین شدن سوخت‌های فسیلی به جای چوب خوشبختانه از فشار تخریب جنگل‌ها کاسته شده، ولی در عین حال هنوز هم چوب بیشترین درصد سوخت دامداران و عشایر تشکیل می‌دهد.
مهمترین گیاهان پارک عبارتند از کلاه میرحسن، گل قاصد، عیس گل، نسترن، علف هفت بند، آلبالو وحشی، توت روباه و …
گیاهان دارویی
اسفند، پونه، تلخه، گل گندم، خارشتر و گیاهان سمی شامل تلخه، زنبق، آلاله، ارزان، چوبک و لوبیای وحشی از جمله گیاهان دارویی منطقه است.
سوابق حاکی از آن است که در گذشته منطقه حفاظت شده ساریگل پوشیده از جنگل‌های انبوه ارس و زالزالک بوده است. این جنگل‌ها توسط انسان جهت مصارف خانه‌سازی، سوخت و علوفه تخریب شده است، سقف ۷۵درصد خانه‌های قدیمی روستاهای اطراف منطقه از چوب ارس ساخته شده است. در حال حاضر حدود ۲۰۰۰ هکتار از اراضی منطقه را جنگل‌های تنک از نوع ارس پوشانده است. پس از ارس گونه‌های زرشک و بید وحشی بیشترین میزان پوشش جنگلی را به خود اختصاص می دهند.
گونه‌های شاخص جانوری ساریگل
در سال‌های گذشته ناحیه دشتی پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل که در جنوب آن با حدود ۲۰۰۰ هکتار وسعت قرار گرفته زیستگاه گونه حمایت شده آهو بوده و جمعیت زیادی از این گونه در گله‌های متعدد پراکنده بوده است که طی سال‌های اخیر به علت گسترش روستاها و چرای مفرط دام و تخریب، این زیستگاه و جمعیت آهو در این منطقه تقریبا از بین رفته است.
قوچ و میش منطقه از نوع اوریال بوده و تا حدودی توانسته است خلوص خود را حفظ کند، این گونه که زیستگاه آن محدود به نواحی شمال‌شرق کشور و عمدتا خراسان است در این ناحیه از جمعیت نسبتا پایداری برخوردار گشته است.
بی‌مهرگان این منطقه مورد بررسی کامل قرار نگرفته و اگر مطالعه‌های انجام شده موردی و به صورت محدود بوده است آنچه مسلم است قسمت اعظم بی‌مهرگان منطقه را بندپایان تشکیل می‌دهند. هر چند در اطراف چشمه‌ها مواردی مثل حلزون‌های آبزی و خشکزی دیده می‌شود. در میان بندپایان گونه‌هایی از عنکبوتیان و عقرب‌ها و از رده حشرات گونه‌هایی از راسته‌های زنبورداران، دوبالان، راست بالان، پروانگان، بال پوشان به وضوح و فراوانی قابل مشاهده است.
پستانداران
مهمترین پستانداران پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل عبارتند از پلنگ، کفتار، گرگ، کاراکال، روباه معمولی، گربه وحشی، قوچ اوریال، کل و بز، آهو، گراز، سمور، رودک، خارپشت، موش، دوپا، هامستر، تشی، سنجاب، خرگوش. برابر آخرین سرشماری سال ۱۳۸۱جمعیت قوچ و میش منطقه ۱۸۱۴ راس برآورد شده است.
برابر آخرین سرشماری انجام شده در سال ۱۳۸۱ که توسط ۱۳ گروه در یک روز انجام شد، جمعیت پستانداران مشاهده شده عبارت بود از: قوچ ۲۸۵ راس، میش ۸۲۸ راس، کل ۱۵ راس، بز ۴۳ راس، آهو ۱۸ راس
خزندگان
از جمله خزندگان منطقه راسته مارها هستند که عبارتند از: کور مارشنی، مارآتش (مار سرجه)، آلوسر، مار جعفری، افعی و…
پرندگان
از ۵۰۲ گونه پرنده شناخته شده در کشور ۷ گونه در این منطقه مشاهده می‌شوند. پرندگان این منطقه عبارتند از: پیغوی کوچک، سنقر سفید و خاکستری، عقاب پریا، عقاب دوبرادر، عقاب طلایی، هما، کرکس، لیل، دلیجه، شاه بوف، مرغ حق جنوبی، بحری، بالابان، کبک، تیهو، قرقاول، چاخلق، کوکرشکم سیاه، قمری معمولی، شبگرد معمولی، بادخورک معمولی، زنبورخور، سبزقبا، هدهد، چلچله رودخانه ای، چلچله کوهی، چکاوک، دم جنبانک زرد و ابلق، سنگ چشم دم سرخ، سنگ چشم خاکستری، سار، زاغی، زاغ نوک سرخ، صعوه کوهی، صعوه ابرو سفید، سسک باغی، مگس گیر سینه سرخ، دم سرخ کوهی، کمرکلی بزرگ، سهره یال سرخ، زردپره گونه سفید، زردپره مزرعه، گنجشک سینه سیاه و تعدادی گونه بومی دیگر.
ماهیان
بعضی از انواع ماهی در آب‌های منطقه و مجاور آن از خانواده کپور ماهیان Cobitidae دیده می‌شود.که دو گونه Nomalaptuhus و N.Cristatu از جنس Noemacheilus بیشترین فراوانی را دارد.
وضعیت اجتماعی ساریگل
تنها سکونتگاه موجود داخل منطقه روستای گنجدان با حدود ۳۰ خانوار جمعیت است که در شمال منطقه قرار گرفته است. این روستا که سال‌های گذشته و قبل از احداث جاده‌های عشایری تنها در فصل تابستان مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت، اخیرا علاوه بر افزایش جمعیت، تعداد خانوار در آن از حدود ۵ خانوار به ۳۰ خانوار افزایش یافته است. علاوه بر روستای فوق مزرعه‌ای به نام ریشی در غرب منطقه و در دره‌ای با همین نام وجود دارد که در فصل کشاورزی به صورت موقت توسط یک یا دو خانوار مورد سکونت قرار می گیرد. از موارد فوق که بگذریم تعارض سکونتی قابل توجهی در این منطقه به استثنای اسکان موقت عشایر و دامداران طی فصل ییلاق دیده نمی‌شود.
آبشار ایزی
اين آبشار در پنج کيلومتری روستای ايزی در دامنه‌های غربی کوه‌های شاه‌جهان و در پانزده کيلومتری جنوب شرق اسفراين قرار دارد. در اين منطقه علاوه بر فراوانی چشمه‌ها كه از توزيع نسبتا خوبی برخوردارند، تعدادی دره دارای جريان دائم با دبی‌های متفاوت وجود دارد. اين وضعيت علاوه بر اين كه تنوع گونه‌های زيستی گياهی و جانوری منطقه را مخصوصا از نظر پرندگان و حشرات گسترس می‌دهد، چشم‌اندازهای زيبایی را ايجاد کرده كه بر جذابيت منطقه افزوده است. احداث سد بر رودخانه سر چشمه كه از مرز شمالی منطقه می‌گذرد زيستگاه مناسبی را برای تعدادی از گونه‌های آبزی فراهم کرده است.
رودخانه ایزی سر منشا آبشار است. اين رودخانه از لوشی بينی در جهت جنوب شروع شده و پس از عبور از آبشار ايزی مقداری از اراضی كشاورزی ايزی را آبياری می‌كند. اين روستا از جاده اصلی، هفت کيلومتر فاصله داشته و آبشار آن سه کيلومتر بالاتر از روستای قاسم‌آباد و از فراز صخره‌ای سی متری در جريان است. مسير روستا تا کنار آبشار نيز با موتور سيکلت قابل دسترسی است و با اتومبيل تا سيصد متری آن می‌توان نزديک شد. اطراف اين آبشار دو پله‌ای سرسبز و زيبا بوده و از آب آن جهت آبياری مزارع روستا استفاده می‌شود. در کنار اين آبشار می‌توان سرخس داروی پرسياوشان را يافت. شهرستان اسفراين از دو بخش کوهستانی و کم ارتفاع به وجود آمده است. بخشی از رشته کوه آلاداغ در شمال و شرق اين شهرستان قرار گرفته و بلندترين نقطه آن قله کوه شاه‌جهان (۳۰۳۲ متر) است.
$('.map-container') .click(function(){$(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
عکس‌های دوم و سوم گالری از احسان کمالی
نویسنده: بهنام شکوری