پناهگاه حیات وحش انگوران از بکرترین مناطق طبیعت ایران و قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده کشور است که در مرز سه استان زنجان، آذربایجان غربی و کردستان قرار گرفته و به پناه‌گاهی برای گروهی از نادرترین جانوران ایران تبدیل شده است.
انگوران، منطقه‌ای کوهستانی است و بلندترین کوه‌های استان زنجان در این منطقه قرار گرفته است، به همین دلیل زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی خنک دارد و از نظر تقسیمات کشوری در شهرستان ماهنشان در بخش غربی استان زنجان قرار دارد.
در انگوران جمع درندگان بومی ایران جمع است و اکثر گوشتخواران بزرگ بومی ایران در این منطقه زندگی می‌کنند. خرس قهوه‌ای، پلنگ ایرانی، گرگ خاکستری، کفتار راه‌راه، گربه جنگلی، شغال، گورکن و روباه قرمز و همین‌طور سیاهگوش اورآسیایی و سمور جنگلی که از حیوانات بسیار کمیاب ایران هستند، همگی در این منطقه دیده شده‌اند.
تنوع و تعداد بالای گوشتخواران بزرگ جثه، نشانه‌ای ساده برای تشخیص سلامتی و باروری طبیعت یک منطقه است. چنین حیواناتی فقط در مناطقی زندگی می‌کنند که تعداد زیادی از حیوانات علفخوار را در خود داشته باشد و وجود تعداد بالای حیوانات علفخوار هم خود به معنی پوشش گیاهی پربار است و پوشش گیاهی مناسب هم فقط در جایی ایجاد می‌شود که از نعمت آب فراوان و آفتاب کافی و خاک بارور برخوردار باشد. مهم‌ترین حیوانات علفخواری که می‌توان در این منطقه آنها را مشاهده کرد؛ قوچ و میش یا همان گوسفند وحشی، کل و بز یا همان بز کوهی، آهو و گراز هستند. بخصوص قوچ و میش ارمنی جمعیت خوبی در این منطقه دارد.
جغرافیای انگوران
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
پناهگاه حيات‌وحش «انگوران» در اطراف استان زنجان واقع شده است. این منطقه از جاهای دیدنی ماهنشان محسوب می‌شود و بخشی از جنوب‌شرق منطقه حفاظت‌شده انگوران است.
تاریخچه انگوران
منطقه انگوران از سال ۱۳۴۵ تحت حفاطت بوده و بخشی از جنوب‌شرق منطقه حفاظت‌شده انگوران در تاریخ ۱۳۹۱/۱/۶ به‌عنوان پناهگاه حیات وحش معرفی شد. وسعت منطقه حفاظت‌شده انگوران ۹۲,۱۸۰ هکتار و پناهگاه حیات وحش انگوران ۲۹,۸۱۲ هکتار است و در شهرستان ماهنشان استان زنجان واقع شده‌اند. دامنه ارتفاعی ۱۲۸۰ تا ۲۲۰۰ متر، بارندگی و دمای متوسط سالیانه ۴۰۰ میلی‌متر، منطقه را دارای اقلیم نیمه خشک معتدل کرده است.
انگوران شامل دو منطقه امن با نام‌های بلقیس و گرده‌تاج است.
در این منطقه به دلیل وجود برکه و آب بندان، در گدار زمستانی و بهاری پذیرای گونه‌های زیادی از پرندگان آبزی مهاجر است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به آنقوت، تنجه، چنگر، برخی از مرغابی ها، لک لک سیاه و فلامینگو اشاره کرد.
یک کریدور مهاجرتی از منطقه امن بلقیس در داخل منطقه حفاظت‌شده انگوران به سمت منطقه امن قره بوق در داخل پناهگاه حیات وحش انگوران برای گدار زمستانی و بهاری قوچ و میش این منطقه وجود دارد.
ارتفاعات
ارتفاعات مهم در منطقه انگوران کوه بلقیس، قاریاقدی، جانقرتاران، صندوق سندران، قوشکار، ساری گونی، توزلو، دیم کان، چالداغ، قوشاسوری و بلبک است.
منابع آب
مهم‌ترین جریان سطحی این منطقه رود قزل‌اوزن بوده و رودهای دیگر آن شامل انگوران چای، دندی، علم کندی، کاکا، حلب، اله لو، قلعه چای، پری چای و گورگور چای هستند.
دره‌ها
از دره‌های معروف منطقه می‌توان به بال قیز، دونقوزدره سی، سونااولن، درویشلردامی، ساری چمن، اوجاقلو، سولی کان، آقبلاغ، ایستی بلاغ گلابلو، اپراق، کشخان، شور دره گرده تاج، استقیل درماسی، شهید لره قره ناز، آق کند درماسی، پشتوک، دربند ماهنشان، امیر آباد، کاکا، قلعه جوق، سیاه خانه، قوزلو، قزلجه، قاطرچی و دلیک داش اشاره کرد و دشت‌های منطقه هم شامل ساری یاز و دندی یاز می‌شوند.
پوشش گیاهی
مسافران انگوران اگر به میوه‌های وحشی علاقه داشته باشند، درختان و درختچه‌های گردو، بادام وحشی، زرشک، تمشک، پسته وحشی و سنجد را در این منطقه می‌یابند. انگوران از نظر تنوع گیاهی وضعیت مناسبی دارد و حدود ۲۰۰ نوع گیاه در آن مشاهده شده است. از معروف‌ترین گیاهان دارویی و گل‌های این منطقه بومادران، چوبک، باریجه، گون، کلاه میر حسن، آویشن، کاسنی، فرفیون، شقـایـق، خلر وحشی، مرغ، تاتوره، پونه، درمنه، جو وحشی، علف پشمکی، کاکوتی، شیر خشت، مرزه وحشی، کنگر، شکر تیغال، گل گاو زبان، شنگ، سریش و گل حسرت را می‌توان نام برد.
گونه‌های شاخص گیاهی پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده انگوران عبارتند از لاله واژگون، بنه، بادام، خینجوک و گونه‌های دیگر آن شامل چوبک، گون، لاله، کما، مرزه، شکر تیغال، گل حسرت به همراه درختان و درختچه هایی نظیر شیرخشت، زرشک، گردو و سنجد است.
گونه‌های شاخص جانوری
وجود رودخانه‌های قزل اوزن، انگوران‌چای به همراه شرایط توپوگرافی خاص منجر به تشکیل زیستگاه‌های متنوع جانوری شده است.
گونه‌های شاخص جانوری پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده انگوران عبارتند از: قوچ و میش ارمنی، سیاه گوش.
پستانداران
کل و بز، خرس قهوه‌ای، گرگ، شنگ، کفتار، روباه معمولی و سمورسنگی، پلنگ ایرانی، کفتار راه‌راه، گربه جنگلی، شغال، گورکن
از یک گرگ خاکستری ملانیستیک (سیاه) در پناهگاه حیات وحش انگوران زنجان توسط دوربین‌های تله‌ای ایرانی عکس گرفته شده است. در گذشته گزارش‌های پراکنده‌ای از سرتاسر کشور در مورد مشاهده گرگ سیاه داده می‌شد، اما چنین پدیده نادری کمتر به وسیله یک عکس ثابت شده بود. تصویر این حیوان غیرعادی با دوربین‌های تله‌ای انجمن یوزپلنگ ایرانی در پناهگاه حیات وحش انگوران در غرب استان زنجان گرفته شده است.
گورکن اروپایی در پناهگاه حیات وحش انگوران
تاکنون هشت عدد از خانواده راسو‌ها در ایران شناسایی شده‌اند که متاسفانه از بیشتر این تعداد، اطلاعات چندانی در دسترس نیست. بزرگ‌ترین عضو این خانواده از گوشتخواران در ایران، رودک یا گورکن است که اطلاعات ما از آن محدود به گزارش‌های پراکنده‌ای می‌شود که بخش قابل توجهی از آنها، متجاوز از چهل سال پیش جمع‌آوری شده‌اند. در حالی که این جانور دارای پراکنش وسیعی در حوزه غرب پالئارکتیک بوده و پژوهش‌های فراوانی در اروپا به آن اختصاص یافته است. با وجود احتمال پراکنش نسبتا وسیع در داخل کشور، شواهد ناچیزی از حضور این جانور در ایران وجود دارد.
پناهگاه حیات وحش انگوران در استان زنجان که میزبان نخستین پژوهش پیرامون «سیاهگوش» در ایران توسط انجمن یوزپلنگ ایرانی بوده است، هم‌چنان عنوان «نخستین‌ها» را به خود اختصاص می‌دهد! پس از عکس‌برداری از گرگ ملانیستیک برای نخستین بار در کشور، در مردادماه امسال نیز از یک عدد رودک اروپایی برای نخستین بار توسط دوربین‌های تله‌ای این انجمن عکس‌برداری شد. با توجه به اهمیت این موضوع، به تازگی گزارش کوتاهی از این رویداد به همراه مروری بر داده‌های موجود از رودک در ایران، در مجله تخصصی «حفاظت گوشتخواران کوچک» سازمان جهانی حفاظت (IUCN) منتشر شده است. لازم به ذکر است که این گزارش، نخستین مقاله منتشر شده از ایران در این مجله به شمار می‌رود.
پرندگان
تنوع پرندگان هم در این منطقه چشمگیر است. در تحقیقی که بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ در انگوران انجام شد، ۱۰۰ گونه مختلف از پرندگان در این منطقه مشاهده شد که ۱۶ گونه از آنها از پرندگان در معرض خطر انقراض هستند و یکی از آنها یعنی پرنده کوچکی به نام مگس‌‌گیر قهوه‌ای برای اولین بار در خاورمیانه مشاهده شد. پرندگان شکاری مثل انواع عقاب و شاهین و کرکس و قوش در کنار پرندگان آبزی همچون انواع مرغابی، پلیکان، فلامینگو، قو، درنا، خوتکا، باکلان، لک لک، آنقوت، چنگر، بوتیمار و حواصیل و پرندگان دیگری مانند انواع کبک، باقرقره، دارکوب، کوکر، فاخته، تیهو، سبزه قبا، چکاوک، بلدرچین، و قمری از مهم‌ترین پرندگان بومی این منطقه هستند.
خزندگان و دوزیستان
افعی زنجانی، افعی دماوندی، کورمار و لاک پشت برکه‌ای در این منطقه دیده شده‌اند.
ماهیان
زرده پر، سس، ماهی سفید رودخانه‌ای و اشپله از آبزیانی هستند که در این منطقه وجود دارند.
ماهی زرده‌پر دارای تنوع گونه‌ای و پراکندگی وسیعی در دنیا است و اکثر ماهیگیران حرفه‌ای از صید ورزشی این ماهی باهوش و جنگنده، خاطرات زیادی در ذهن خود ثبت کرده‌اند. این ماهی اکثرا در پشت کرانه‌های خروشان و پر اکسیژن رودخانه‌های پر آب زندگی می‌کند، البته گونه‌های مشابهی از این ماهی را می‌توانید در اکثر سدهای آب شیرین کشورمان صید کنید، ولی بهترین مکان برای صید این ماهی زیبا در ایران، رود ارس و رودهای پرآب دائمی کشور است.
این ماهی دارای بدنی دوکی شکل و كشیده است، فلس‌هایش نسبتا ریز بوده و رنگ بدنش با خطی ناملموس به دو رنگ بالا تیره و پایین روشن (زرد یا سفید) تقسیم شده است. از مشخصه‌های بارزش وجود دوجفت سبیلك کوچک و دهان شیپوری و گشادی است که در زیر سرش قرار گرفته است. ماهی زردپر در شرایط ایده‌ال به وزنی معادل ۱۸ كیلوگرم و طولی بیش از یك متر می‌رسد که این خود یکی از دلایل جذابیت صید این ماهی نزد ماهیگیران حرفه‌ای است که برای ثبت رکورد صید بهتر، هر ساله به کنار رودخانه‌ها مسافرت می‌کنند.
رودخانه قزل‌اوزن
رودخانه‌های قزل‌اوزن و انگوران چای از این منطقه می‌گذرند. قزل‌اوزن از رودهای پر آب کشور و زیستگاهی برای ده‌ها نوع پرنده آبزی، ۷ نوع دوزیست، لاک‌پشت، مار آبی، سمور آبی و ۸ نوع ماهی است. ۸ گونه ماهی این رودخانه هم کپور، سس، سیاه کولی، زرد پر (سرخ پر)، سیم، اشپله و ماشگ ماهی نام دارند و صید آنها در فصل مخصوص شکار با مجوز انجام می‌شود. در قزل‌اوزن و سفیدرود یکی از حیوانات کمیاب ایران، یعنی سمور آبی هم زندگی می‌کند. سمور آبی حیوانی گوشتخوار است و برخی آن را با سگ آبی اشتباه می‌گیرند، در حالی که سگ آبی اصلا در ایران وجود ندارد.
جاذبه‌های گردشگری
ارتفاعات، کوهپایه‌ها، دشت‌ها، مناظر آبی و در برخی مناطق بکر، پهنه‌های محدود جنگلی و مرتع‌زار مهم‌ترین جاذبه‌های دیداری پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده انگوران با هدف طبیعت‌گردی است. در کنار چشم‌اندازهای طبیعی، برخی جنبه‌های زندگی انسانی موجود در انگوران از جمله سکونتگاه‌های روستایی با بافت و زندگی خاص حاکم بر آن در کنار مزارع، باغ‌ها و کشت‌زارها و دیگر جلوه‌های فعالیت‌های روستایی شامل رمه‌گردانی یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری را در این منطقه پدید آورده است.
از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری انگوران می‌توان به روستای یاستی قلعه، قوزلو، دربند قاطرچی، قلعه قوشاسوری، آتشکده آذرگشسب، کوه بلقیس، رودخانه قزل اوزن، لاله واژگون، ییلاقات منطقه، چشمه‌های آبگرم، قلعه بهستان، دودکش جن، کلیسایی و اطراف روستای بیانلو اشاره کرد.
در همسایگی پناهگاه حیات وحش انگوران دو جاذبه گردشگری دیگر هم قرار گرفته‌اند؛ یکی صنعتی و دیگری تاریخی. یکی معدن سرب و روی انگوران که بزرگ‌ترین معدن در نوع خود در خاورمیانه است و دیگری بقایای شهر تاریخی تخت سلیمان که در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری این منطقه قرار گرفته است. تخت سلیمان در دوره ساسانی جایگاهی مشابه تخت جمشید در دوره هخامنشی دارد و باستان‌شناسان سکه‌ها و آثار باستانی از دوره هخامنشی تا ایلخانی را در آن کشف کرده‌اند. برای سفر به تخت سلیمان باید جاده زنجان به تکاب را پس از عبور از روستای دندی حدود ۵۰ کیلومتر دیگر به سوی تکاب ادامه دهید تا به این قلعه باستانی برسید که در کنار یک دریاچه طبیعی عمیق قرار گرفته است.
روستای یاستی قلعه
یکی از روستاهای جذاب، زیبا و تاریخی استان زنجان و از توابع شهرستان ماهنشان است. یاستی قلعه به لحاظ آب وهوا و وضعیت جوی یکی از بکرترین روستاهای زنجان به لحاظ تفریحی است. علت نام‌گذاری این روستا به «یاستی قلعه» به خاطر وجود قلعه «یاستی» در این روستا است. بنای این قلعه به دوره ساسانیان برمی‌گردد و به گفته عده‌ای این قلعه پناهگاه حسن صباح نیز بوده است. وجود این قلعه تاریخی و زیبا باعث دادن جلوه توریستی-تفریحی به این روستا شده است. قلعه یاستی در ۲۲ فروردین ۵۶ به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است که متاسفانه به علت کم توجهی مسئولان و اهالی این قلعه در معرض نابودی قرار دارد که این به نوبه خود عزم جدی برای حفظ این اثر ملی می‌طلبد.
در روستای یاستی قلعه ۳ اثر مهم تاریخی وجود دارد:
قلعه روستا: که بنای آن متعلق به دوره ساسانیان است، هرچند آثاری از دوره‌های اسلامی و مغول در آن مشاهده می‌شود. از نام اولیه این قلعه در زمان ساسانیان هیچ سندی در دست نست، هرچند به‌طور یقین به نام امروزی نبوده است، ولی از ساختار و ماهیت قلعه به نظر می‌رسد استراتیژیک و یک دژ مستحکم نظامی بوده است. انتخاب محل آنکه دارای امکانات زیست چهار فصلی و به صورت طبیعی بخش اعظمی از آن غیر قابل نفوذ بوده و ذهن هر بیننده‌ای را به خود مشغول می‌دارد. برج‌های ششگانه دیدبانی و روزنه‌های نگهبانی آن بر صحت این ادعا می‌افزاید.
اورتا تپه: که امروزه به تپه یونجالوق معروف است. این اثر حدودا به تاریخ قرن ششم هجری قمری (۶۰۲ هجری قمری) بر می‌گردد. سفال‌های شکسته بجا مانده در این بنا حکایت از دوره تمدن اسلامی دارد. قدمت این بنا تقریبا با روستای ورجهان (خورجان) برابری می‌کند که پس از تسلط اعراب بر این منطقه بنا شده است.
منجخلیق یا منجخلی تپه
حفاظت
پاسگاه‌های محیط‌بانی دندی، بلند پرچین و طومار خانلو حفاظت از پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده انگوران را به عهده دارند.
تعارضات و تهدیدات مهم منطقه
مهم‌ترین تعارضات و تهدیدات این منطقه عبارتند از: فعالیت‌های بی‌رویه و شدید معدنی، شخم و کشت غیرمجاز، شکار غیرمجاز، اجرای طرح‌های عمرانی نظیر جاده‌کشی، عبور خطوط انتقال نیرو، گاز، برق و مخابرات، گسترش راه‌های ارتباطی، ساخت‌و‌سازهای انسانی، ورود فاضلاب و پسماندهای روستایی و تردد وسایل نقلیه.
نویسنده: بهنام شکوری