معبد مهر در ۶ کیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است. این معبد که به معبد مهرِ ورجوی نیز شهرت دارد، در روستای ورجوی واقع شده و گردشگران برای بازدید از این روستا و معبد آن باید مسیری نیم ساعته را در جاده‌های روستایی طی کنند. شرایط آب و هوایی این روستا همانند مراغه سرد و مرطوب است و بارش زیادی را در آن شاهد هستیم.
با وجود اینکه مقالات نسبتا زیادی در خصوص معبد مهر مراغه منتشر شده، اما این معبد همچنان دارای ابعاد نامفهوم و مرموزی است که احتمال می‌رود به‌مرور زمان پرده از راز این بخش‌ها نیز برداشته شود. در همسایگی معبد مهر مراغه گورستانی قرار دارد که مربوط به‌روستای ورجوی است و البته قدمت این گورستان نیز بسیار زیاد است و برخی از سنگ قبر‌های آن حکایت از قرن نهم هجری دارند.
مسیر مرتبط به این روستا تنها از سوی شهرستان مراغه است و البته جاده‌ای آسفالته دارد که گردشگران در این خصوص مشکلی نخواهند داشت. به‌دلیل روستایی بودن مسیر مناظر زیبایی نیز در آن وجود دارد و برای رسیدن به معبد مهر از میان باغ‌های مختلف عبور خواهید کرد.
مطالعات تاریخی
همان‌طور که گفته شد معبد مهر مراغه دارای ابعاد ناشناخته زیادی است اما بر اساس مطالعاتی که مرحوم پرویز ورجاوند در این مکان داشته، این معبد مربوط به آیین مهرپرستی بوده و در طول تاریخ تغییراتی نیز در ساختار و البته شیوه استفاده از آن صورت گرفته است. در دنیای باستان به محل نیایش مهرپرستان مهرابه گفته میشد. مهرابه در واقع لحظه‌ای بود که نور خورشید بر روی سنگ‌آبه‌ی مرکزی معابد مهر قرار می‌گرفت و به معنای ظهور آناهیتا بوده است. این لحظه که در آن به نیایش پرداخته میشد، هنگام ظهر و طلوع و غروب آفتاب بوده است. پس از اسلام نیز به محل نیایش و مکان برگذاری نماز محراب گفته شد که از همین کلمه‌ی مهرابه برداشت شده است. مهرپرستی آیینی ایرانی بوده که نور نمادی از آن بوده است و در دوره‌ای به اروپای غربی نیز نفوذ کرد.
به‌نظر می‌رسد که شهرستان مراغه دارای مهرابه‌های مختلفی بوده است که معبد مهر و غار‌های اطراف رصدخانه مراغه تنها آثار به جا مانده از این دوران هستند. مهر یا میترا خدایی بوده که در غرب تا شمال انگلستان و در شرق تا هندوستان برای هزاران سال پرستش می‌شده است. البته میترا در حال حاضر نیز مورد احترام زرتشتیان است. مهرپرستان میترا را فرشته‌ی مهر، دوستی، عهد، پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می‌دانستند. از دیدگاه مهرپرستان میترا در غار متولد شده است، به‌همین دلیل در هر غاری که در اطراف محل زندگی‌شان وجود داشت اقدام به پرستش خدای خود می‌کردند و آن مکان را نیز مهرابه می‌نامیدند.
پیروان مهرپرستی بلندشدن روز‌ها را از برکت حکمرانی ایزد مهر و کوتاه شدن شب‌ها را نشانه‌ای از غلبه خدای خود بر اهریمن می‌دانستند و به‌همین دلیل در شب چله به‌شادی و سرور می‌پرداختند.
البته آن طور که پیداست معبد مهر مراغه مکانی برای اجتماع صوفیان بوده است و پیروان شیخ صفی الدین اردبیلی در این مکان جمع می‌شدند. از آنجایی که پیروان این فرقه اغلب مورد طعن و آزار مردم بودند، اغلب به‌دور از مردم زندگی می‌کردند و در شیوه زندگی‌شان نیز خویشتن‌داری و زندگی زیرزمینی را انتخاب کرده بودند. با گذشت زمان این نوع شیوه زندگی باعث ایجاد اصل حفظ اسرار بین صوفیه شد و همین طرز فکر باعث شد که به زندگی زیرزمینی روی بیاورند و خانگاه‌های آن‌ها نیز همانند معبد مهر ورجوی در زیر زمین قرار داشت.
صوفیه خانگاه‌ها را در مکان‌های دور افتاده و به‌صورت تاریک می‌ساختند و حتی غار‌های تاریک و دور را نیز به‌عنوان معبد انتخاب می‌کردند. گفتنی است که برخی از صوفیان بر این باور بودند که عبور از غار‌های تاریک به منزله عبور از عالم‌های زیرزمینی است و از این طریق می‌توانند شرایطی عرفانی به خود بگیرند. این نوع زندگی و عبادت در غار‌های زیرزمینی باعث میشد که فرد از تمام تعلقات زمینی دور باشد و به خدا متصل گردد. گفتنی است که کتیبه‌های حجاری شده در معبد مهر مراغه نیز حکایت از زمانی دارد که این بنا توسط صوفیان مورد استفاده قرار گرفته است و مربوط به قرن هشتم هجری قمری میشود.
گورستان
مردمان محلی معبد مهر مراغه را با نام‌هایی نظیر امام‌زاده معصوم مراغه‌ای، خانقاه، اجاق و اولیا می‌شناسند. این مکان شامل معبد، قبرستان، اصطبل و چله‌خانه میشود. معبد مهر مراغه در قطعه سنگ عظیم شیست حفاری شده و حقیقتا در زیر سطح زمین قرار دارد. در بخش فوقانی این بنا گورستان قرار گرفته که گفته میشود مربوط به عصر آهن است. در یکی از سنگ قبر‌های این قبرستان نمادی از گرز و کمان وجود دارد و تاریخ ۹۰۸ روی آن ثبت شده است. این سنگ قبر از لحاظ تاریخی و تزیینات، قابل مقایسه با سنگ قبر‌های دهکده بادامیار آذرشهر است. گرز و کمان نماد قومی بوده که در قرن نهم و اوایل قرن دهم در سرتاسر حوزه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می‌کردند. یکی از سنگ قبر‌های گورستان قدمگاه اشاره به امیر چوپانی دارد و به نظر می‌رسد که این نوع از قبر‌ها مربوط به سرداران و جنگجویان میشود. باید توجه داشت که مجسمه قوچ سنگی که نمونه‌های زیادی از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذرشهر دیده شده، در گورستان معبد مهر نیز وجود دارد و مربوط به قوم «قره قویونلو» میشود. یکی دیگر از سنگ قبر‌های این گورستان نیز کتیبه‌ای دارد که به هیچ یک از اقلام و خطوط اسلامی شبیه نیست و خطی شکسته و منحصر به فرد دارد. این سنگ مربوط به ۱۰۶۹ هجری است و روی آن نقش سپر، شمشیر و تیر کمان وجود دارد. شکل کلی سنگ قبر‌های این محل به صورت مکعب مستطیل است.
معبد اصلی
معبد مهر در زیر زمین بنا شده و جز ورودی که ساختار سراشیبی دارد، هیچ راه دیگری ندارد. طاق‌ها و واحد‌های مختلفی که در پیرامون تالار بزرگ این معبد وجود دارد نشان می‌دهد که معبد مهر مراغه یکی از بزرگترین معابد از نوع خود بوده است. از آنجایی که مشخصه معماری در دوران هخامنشی به‌صورت سطوح مسطح و راست گوشه و بدون خطوط منحنی بوده، می‌توان پی برد که این بنا مربوط به دوره اشکانیان است، چرا که فضاهای مختلف این بنا دارای عناصر خمیده است. باید توجه داشت که دلیل تغییر معماری و پیشرفت‌های به‌وجود آمده، پوشش طاق‌ها با استفاده از مصالح متداول بوده است.
ورودی راهرو به‌شکل پهن و شیب‌دار است که عرضی ۲.۷ متری در جلو و ۲.۶ متری در انتها دارد و ارتفاع (عمق) قسمت سرپوشیده آن ۷.۴ متر است. در خاکبرداری‌هایی که سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ صورت گرفت، معلوم شد که این مکان دارای پله‌هایی بوده است که مربوط به‌دوره ایلخانی می‌شده، ولی به مرور زمان و با ریخته شدن خاک تبدیل به سطحی شیب‌دار شده است. در حال حاضر برای ورود به‌این بنا باید از پله‌های آن پایین رفت. با عبور از پله‌ها به تالار مرکزی خواهید رسید. در سمت چپ ورودی نقشی شبیه به گل و برگ حجاری شده، اما با توجه به نوک و انتهای آن، ساختاری شبیه به‌مار نیز دارد. گفتنی است که طرح‌های این‌چنینی را در معابد مهر موجود در روم، واتیکان و رومانی نیز مشاهده کرده‌ایم.
در سمت چپ ورودی فضایی در دل صخره کنده شده است که طرح جالبی دارد. پلان آن به‌صورت مربع با ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر است و در وسط آن ستونی قطور به‌شکل هشت ضلعی وجود دارد که قطر آن ۵.۵ متر است. این ستون اتاق بزرگ را به چهار قسمت تقسیم می‌کند. در بخش بالایی هر کدام از این چهار بخش، نورگیری وجود دارد که باعث ایجاد نور مناسب در محل میشود. البته با مرور زمان ابعاد این نورگیر‌ها نیز افزایش یافته و همین امر باعث شده که مشکلات مختلفی برای معبد به وجود آید و زباله‌های گوناگون وارد آن شود.
ستون بزرگ داخل معبد در سه ضلع‌اش دارای ۶ طاقچه است که به‌صورت دوطبقه کنده شده است. طراحی بخش بالایی طاقچه‌ها دارای قوس است که کاملا تداعی‌گر دوران اسلامی است. به‌طور کلی می‌توان مدعی شد که این اتاق با طرح مربعی خود با استفاده از نقشه از پیش طراحی شده ساخته شده است و به‌نظر می‌رسد که ساخت این بخش در دوره اسلامی صورت گرفته یا حداقل تغییرات بسیاری را در این دوره در بخش مذکور شاهد بوده‌ایم.
قسمت شرقی این صخره دارای اتاقکی است که سقف آن شباهت‌هایی با سقف معبد رصدخانه مراغه (غار‌های رصدخانه مراغه) دارد. در این بخش شاهد آیات قرآنی هستیم که به خط ثلث تراشیده شده، اما متاسفانه باگذشت زمان آسیب‌های زیادی به آن وارد شده است. یکی از آیاتی که در این بخش شاهد هستیم، آیه ۱۲۹ از سوره آل‌عمران با متن «وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ» و معنای «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداست. هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، می‌بخشد و هر کس را بخواهد، مجازات می‌کند و خداوند آمرزنده مهربان است» است.
معبد مهر مراغه ساختار نسبتا پیچیده‌ای دارد که قدم زدن درون آن حس و حال جالبی را القا می‌کند و عبور از راهرو‌های کوچک آن می‌تواند تداعی‌گر چندین هزار سال گذشته باشد. در حال حاضر در ماه محرم در این معبد عزاداری برای سید الشهدا انجام میشود و بعد از سینه‌زنی و مراسم مشابه، شاهد پخش نذری در این مکان هستیم. در واقع این مورد در حال حاضر تنها کاربردی است که معبد مهر در کنار جنبه گردشگری و تاریخی دارد.
امام‌زاده ملا معصوم مراغه‌ای
ملا معصوم مراغه‌ای از علمای بزرگ قرن هجدهم هجری قمری است که نویسنده تفسیر صافی وی را یکی از فقهای بزرگ منطقه معرفی کرده است. سومین بنای معبد مهر مربوط به آرامگاه این فرد است که زیارتگاهی برای مردمان محلی است. تاچندی پیش در این مکان صندوقی چوبی با پارچه مشکی رنگ وجود داشت که افراد در کنار آن شمع روشن می‌کردند.
معبد مهر مراغه در حال حاضر مورد بی مهری شرایط طبیعی و انسانی قرار گرفته و شرایط چندان مناسبی ندارد. این معبد به‌دلیل نفوذ آب‌های زیرزمینی در حال تخریب است، اما همچنان تلاش برای ترمیم آن ادامه دارد. سازمان میراث فرهنگی در تلاش است تا با استفاده از مطالعات ژئوفیزیک و انتشار امواج لیزری، تا عمق ۱۰ متری زمین را در این منطقه تصویربرداری کند و به‌بخش‌های دیگر این معبد نیز پی ببرد.
این آیین در بسیاری از آیین‌های ایرانیان و حتی در دین مسیحیت در اروپا اثر گذار بوده و در فرهنگ ایران نفوذ بسیاری داشته است. در حال حاضر نیز بسیاری از تفکرات و جشن‌ها و اعتقادات ایرانیان از این آیین متاثر شده است. به طور مثال جشن شب یلدا یا حرمت گذاری به روشن کردن شمع یا سوگندهایی که در اصطلاح زبانی ایرانیان به کار برده میشود؛ مانند قسم به سوی چراغ. ورزش باستانی ایران نیز کاملا متاثر از این آیین است.
امکانات و خدمات رفاهی
در حقیقت برای معبد مهر مراغه هیچ امکاناتی تعبیه نشده است و گردشگران باید برای استفاده از سرویس بهداشتی و موارد مشابه به مسجد موجود در محل که فاصله چند صد متری با معبد دارد، بروند. این مسجد در میدان اصلی روستا واقع شده است و از معبد مهر نیز می‌توان آن را مشاهده کرد.
گردشگران برای بازدید از این بنا باید از طریق قطار، هواپیما، اتوبوس یا خودرو شخصی به مراغه بروند و در کنار بازدید از جاهای دیدنی مراغه، با استفاده از اتوموبیل خود را به روستای مروج برسانند.
منبع عکس‌ها Bahri
نویسنده: سعید میرزاپور