آرامگاه، مقبره یا بقعه ساختمانی است که به‌عنوان بنای یادبود، روی قبر افراد ساخته می‌شود. آرامگاه‌ها معمولا دارای معماری مختلف هستند که بسته به نوع محیط و فردی که در آن آرامگاه آرام گرفته، متفاوت هستند. آرامگاه معمولا برای افراد معمولی ساخته نمی‌شود، بلکه افرادی شناخته شده و گاه صاحب کمال یا منصب، بیشتر صاحب آرامگاه هستند. افراد با کمال، عرفا، ائمه و الگوهای مذهبی، آرامگاه‌هایی با شاخصه‌های مذهبی و معماری اسلامی دارند. یکی از این آرامگاه‌ها که معماری آن شباهت بسیاری به معماری امامزاده‌ها دارد، آرامگاه بی‌بی شهربانو در شهرری است.
آرامگاه بی‌بی شهربانو یا نیایشگاه اناهید
در شهرری، آرامگاه و زیارتگاهی وجود دارد که بر فراز یک کوه و نزدیکی یک چشمه قرار گرفته است. این آرامگاه که شاخصه‌های معماری سنگی را در خود دارد، که به زیارتگاه بی‌بی شهربانو شهرت یافته است. کتیبه موجود در این زیارتگاه، و باور مردم شهرری، این مقبره از آن شهربانو همسر امام سوم شیعیان، حضرت حسین بن علی (ع) است. در این زمینه داستانی تخیلی وجود دارد که خلاصه آن چنین است: «در حادثه کربلا همسر امام حسین (ع) بر ذوالجناح سوار می‌شود و به همراه امام حرکت می‌کند تا به محل مورد نظر می‌رسد و چون در این مکان، کوه در مقابل وی قرار می گیرد پناهی را نمی‌بیند، ناخودآگاه نام کوه را به زبان می‌آورد. به این صورت در کوه شکافی شکل می‌گیرد و شهربانو داخل کوه شده، کوه بسته می‌شود».
عکس: محمد بیاتی
این داستان در کتاب ابی‌مخنف نیز آمده است. محمدباقر بهبودی مصحح ناسخ التواریخ این داستان را از اساس تخیلی و افسانه‌ای دانسته و انتساب آن را به بی‌بی شهربانو رد کرده و مزار را متعلق به یک دختر کدخدا و حدود ۳۰۰ سال پیش از زمان مولف، دانسته است.
اگرچه در این محل کتیبه‌ای وجود دارد و باور اکثر مردم بر این است که این زیارتگاه مربوط به همسر امام سوم شیعیان (ع) است، اما بررسی‌های نویسنده و محقق معروف تاریخ، یعنی مری بویس چیز دیگری را نشان می‌دهد. نتیجه تحقیقات مری بویس روی این آرامگاه در مجله بررسی‌های تاریخی منتشر شد و ایشان در این تحقیقات خود، چنین نتیجه گرفتند که معماری سنگی این زیارتگاه بسیار قدیمی‌تر از قرون اولیه اسلامی است و ساخت آن به دوره باستان و عهد ساسانیان می‌رسد. معماری این زیارتگاه از نظر خانم بویس کاملا شبیه به نیایش‌گاه‌های اناهید بوده است. از این‌رو وی نتیجه گرفته است که عنوان «شهربانو» برای ایزدبانو اناهید به کار رفته و در مفهوم این بوده که اناهید بانوی این شهر است. قرار گرفتن این زیارتگاه در کنار چشمه آب و ذکر آن در برخی منابع باستانی را مری بویس دلیل دیگری بر این دانسته که اصل بنا مربوط به ایزدبانو اناهید الهه آب‌ها و باروری بوده است.
مطابق روایات تاریخی، سند محکمی بر اینکه مادر امام چهارم شهربانو باشد، وجود ندارد و در بسیاری از منابع نام مادر ایشان جهانشاه آمده است. از طرفی اگر هم دختر یزدگرد همسر امام بوده باشد، ایشان در مدینه به خاک سپرده شده‌اند و سند محکمی برای اینکه به این مکان آمده باشند، وجود ندارد. بنای اولیه و اصلی آرامگاه در دوره ساسانی ساخته شده است. از لحاظ شاخصه‌های معماری، قسمت جنوب شرق بنا مشتمل بر چهار گوش منظم و استوار سنگی با پوشش ضربی سنگ و آجری است و از عهد آل‌بویه و حرم و اتاق طویل جنوبی آن از دوران ساسانی و دیوارهای خارجی صحن، هم‌زمان با بنای سنگی عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان است. در سده‌های بعدی به‌وسیله احداث رواق و دیوارها و اتاق‌های مختلف و راهرو محوطه اصلی را به دو صحن تقسیم و به‌صورت کنونی درآورده است. در دوره دیالمه گنبد بقعه روی آن ساخته شده است.
روی قبر، صندوق منبت‌کاری قرار گرفته است که حدیث‌هایی از پیامبر اسلام (ص) و لقب‌های شهربانو را دربر داشته و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری، نام بانی و سازندگان آن ذکر شده است. منبت زیبایی از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم که مدخل اصلی و قدیمی آن است، قرار دارد. در این بقعه آثار تاریخی دیگری نیز هست.
معماری آرامگاه
این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی-جنوبی)، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۲ متر که با دیواری سنگی متعلق به سده چهارم (آل بویه و سلجوقیان) محصور شده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن، چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های گوناگون به دو قسمت تقسیم شده است. بنای اصلی آرامگاه از سنگ و گچ ساخته شده و تاق‌های آن آجری است. از سبک و وضع بنا برمی‌آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده باشد و در سده چهارم (آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند. این بقعه شامل حرم کوچک چهارگوش با ابعاد حدودا ۳ متر است. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری متعلق به دوره صفویه است، اما گنبد کاشی‌کاری شده بنا و برخی گچ‌بری‌ها و تزیینات آن از آثار عصر قاجار است.
عکس: محمد بیاتی
دهلیزی در بخش جلوی سردر هست که در گذشته شکل یک ایوان را داشته و بخشی از حیاط اندرون آرامگاه محسوب می‌شده است. در جنوب دهلیز مورد نظر، یک بنای مربعی سنگی با ابعاد نزدیک به ۶ متر و پوشش ضربی مربوط به قرن چهارم هست. در جنوب حرم نیز یک اتاق طویل که در جهت شرقی-غربی قرار گرفته، وجود دارد که کارشناسان سابقه آن را به دوره ساسانی می‌رسانند. این اتاق‌ها از مشرق به بنای مربع سنگی منتهی می‌شود و مشخص است که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. در شمال حرم، مسجدی قرار دارد که به عهد قجر تعلق دارد. صحن بزرگتر این بقعه که حیاط بیرونی بنا محسوب می‌شود، در شمال همین مسجد قرار گرفته است. در شمال صحن، اتاقی قرار گرفته که برای اقامت مهمانان متولی یا زوار دیگر احداث شده است. در قسمت پایینی آرامگاه بی‌بی شهربانو، در سمت راست، غاری وجود دارد که دارای مدخلی باریک و تنگ است. این غار برای مردم، مقدس به‌شمار می‌رود و در فرهنگ عامه برای نذر کردن به این غار رفته و در داخل آن شمع روشن می‌کنند.
سقف زیارتگاه سنگی است. در کف محوطه ظرف‌هایی برای جمع‌آوری آب گذاشته‌اند که بخشی از آن جهت تبرک به زائرین اهدا می‌شود و بخشی دیگر نیز به مصرف خوراکی می‌رسد. همه ساله در ۲۷ خرداد ماه زرتشتیان از سراسر جهان در این مکان گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. در اینکه سابقه بنا به عهد ساسانیان می‌رسد و بنا به عنوان نیایشگاه ایزدبانو آناهید بوده است، به دلیل شباهت بسیار به نیایش‌گاه‌های آناهید، شکی وجود ندارد.
اما ممکن است در دوره اسلامی، یکی از افراد صاحب‌نام مذهبی نیز در این مکان به خاک سپرده شده و مکان تبدیل به زیارتگاهی اسلامی شده باشد. به هر روی این نظرات که توسط محققان بزرگ مطرح شده، هنوز هم مورد شک است و ممکن است با تحقیقات بیشتر در این زمینه و این مکان، نظرات مورد نظر تایید یا رد شوند، اما تا به امروز بر اساس مشاهدات ذکر شده، نتیجه‌گیری شده است.
بنای آرامگاه بی‌بی شهربانو در سال ۱۳۸۲ مورد مرمت قرار گرفت. آرامگاه بی‌بی شهربانو که از جاهای دیدنی تهران در شهرری است، امروزه یکی از زیارتگاه‌های مورد توجه و پرتردد محسوب می‌شود و همچنین می‌توان آن را یکی از مکان‌های پرگردشگر داخلی و خارجی دانست.
علاقه‌مندان به بناها و معماری باستانی ایران و همچنین زیارت‌کنندگان و علاقه‌مندان به اعتقادات مذهبی از مهم‌ترین گروه‌هایی هستند که برای بازدید این مکان می‌روند.
عکس‌های گالری از علی اصغر میرزازاده نافع
نویسنده: زهرا آذرنیوش