دامغان، سرزمینی است زیبا که در بین سایر شهرهای ایران، قدمتی بس طولانی و باستانی دارد. به گونه‌ای که می‌توان آن را در گروه کهن‌ترین و باستانی‌ترین شهرهای پارتی ایران جای داد.
این شهرستان نیز همانند بسیاری از شهرهای تاریخی ایران مملو از دیدنی‌ها و جاذبه‌های تاریخی و گردشگری است. «برج چهل دختر» نمونه بارزی از بناها و آثار تاریخی ارزشمند ایران کهن و یکی از جاهای دیدنی دامغان است. بنایی که با گذشت بیش از هزار سال همچنان محکم و استوار قد برافراشته و در مقایسه با دیگر آثار تاریخی، خسارت و آسیب کم‌تری را به خود دیده است. برج، درست در مرکز شهر دامغان و در محوطه امامزادگان «محمد و جعفر» قرار دارد. هرچند قرارگیری آن در پشت امامزاده جعفر، درواقع کمی دید آن را مختل کرده و به نوعی مانع دیدن این اثر تاریخی می‌شود. این در حالی است که این برج در قسمتی پایین‌تر از سطح زمین‌های مجاور قرار دارد و همین مسئله بر دیده شدن برج توسط مردم از فاصله‌ای دورتر، اثر منفی گذاشته است. باستان‌شناسان معتقد هستند که قرون چهار و پنج هجری قمری را می‌توان از شاخص‌ترین سده‌های تاریخی در ایران به جهت معماری و ساخت بناها و سازه‌هایی که از آن‌ها به برج‌ها یاد می‌شود، معرفی کرد. بناهایی که با بهره‌مندی از تزئینات آجری، به نوعی کاملا هنرمندانه و ظریف توانسته است سادگی و سردی خشت‌هایی که در ساخت عمارات مورد استفاده قرار می‌گرفت را در نظر بیننده، زیبا و گرم سازد. نوعی آمیختگی از سادگی و زیبایی که خاص دورانی از تاریخ ایران‌زمین بوده است.
موقعیت برج چهل دختران روی نقشه
برج چهل دختر دامغان نیز با بهره‌مندی از همین ویژگی، نمونه‌ای بارز از این بناها محسوب می‌شود. گروهی از محققان براین باورند که نام چهل دختر یا چهل دختران را می‌توان به دوران پیش از اسلام نسبت داد. همچنین امکان دارد که برج چهل دختر نیز همانند ساختمان «چهل دختر سمنان» در ابتدای ساخت از خشم خام ساخته شده است. درواقع ایشان براین باورند که احتمالا برج را در ابتدا با خشت خام ساخته‌اند و در دورانی بین قرون ۴ تا ۵ هجری قمری به امر شخصی به نام ابوشجاع که هویت وی نیز به طور کامل مشخص نیست، مرمت شده است.
برج چهل دختر ابتدا با خشت خام و پس از گذشت زمان دوباره از نو ساخته شده است
احتمالا بخشی از ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته و ابوشجاع با حفظ طرح اولیه بنا اما این بار با آجر آن را از نو ساخته است و سقفی مخروطی شکل را بر آن تعبیه کرده است. این برج دارای ارتفاعی حدود ۱۵ متر است. طراح و سازندگان برج، قطر داخلی آن را ۵ متر و نیم و محیط خارجی آن ۲۳ متر درنظر گرفته و ساخته‌اند. جالب است بدانید که طراحی و ساخت این برج قدیمی، شباهت بسیاری به «برج طغرل ری» و «میل رادکان»، دارد و همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، باستان‌شناسان قدمت این اثر تاریخی را متعلق به سال ۴۴۶ هجری قمری و برابر با سال ۱۰۵۴ میلادی عنوان کرده‌اند. با توجه به کتیبه‌ای که در خارج از برج قرار دارد، به خط کوفی نام سازنده آن حک شده است. هرچند خواندن این خط بسیار مشکل است ولی می‌توان «امر ببنا هذا لقبه الامیر الجلیل ابوشجاع» و نیز «ثلثمائه» که در انتهای کتیبه درج شده است را، به وضوح خواند که نشان از ساخت آن در قرن ۴ هجری قمری دارد.
برج چهل دختران به گونه‌ای ساخته شده است که با گذشت ۱۱ قرن از ساخت هیچ بلای طبیعی آن را تخریب نکرده است
خوشبختانه سازندگان این سازه ارزشمند آن را به‌گونه‌ای ساخته‌اند که همچنان با بیش از هزار سال از احداث، بسیار مقاوم عمل کرده و نمی‌توان اثری از خرابی یا آسیب را در آن مشاهده کرد. برج دربی کوچک دارد که به سمت جنوب باز می‌شود و برفراز آن کتیبه‌ای ساخته شده از گچ مشاهده می‌شود. کتیبه به خط کوفی است و به نظر می‌رسد که روی آن، نام بانی را حک کرده‌اند. بازدیدکنندگان هنگام حضور در این مکان، می‌توانند قبری ساده که از گچ ساخته شده است را نیز مشاهده کنند. این قبر در مرکز برج قرار دارد و متاسفانه صاحب آن مشخص نیست. به یقین می‌توان ساختمان ساده اما زیبای چهل دختران سمنان را گوهری زیبا و درخشان در شهر دامغان و استان سمنان درنظر گرفت. این اثر تاریخی با گنبدی بزرگ در همان لحظه نخست، نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌سازد. همچنین نمای بیرونی آن بهره‌مند از الگوهای هندسی و خطاطی است که در قرون ۴ و ۵ هجری قمری در ساخت مدارس، مساجد و مقبره‌ها از آن‌ها استفاده می‌شده است. البته در این میان نباید دستان هنرمند استادکاران و معماران گذشته و امروزی را در بازسازی و تعمیر دوباره تزئینات این میراث ارزشمند ایران کهن، نادیده گرفت.
خانیکوف از دانشمندان جغرافیا دان روسی، در یکی از کتاب‌هایش برج چهل دختر دامغان را از آثار اوایل دوران حکومت سلجوقیان معرفی کرده و معتقد است که این برج در سال ۴۴۶ هجری قمری ساخته شده است. او در کتابش از امامزاده سخنی به میان آورده و عنوان می‌کند که امامزاده درون مسجدی ساخته شده است. وی چنین گفته است
در باغچه سبزیکاری متصل به مسجد، برج کوچکی وجود دارد که بسیار ساده، اما با ذوق و سلیقه بنا شده است. کتیبه‌ای بر سر در بیضی شکل این برج قرار دارد که نشان می‌دهد که این بنا در سال ۴۴۶ به فرمان امیر ابوشجاع عسگر بیک پسر اصفهان، پادشاه ... برپا شده است. بقیه کتیبه زیر گچ‌کاری‌های سال‌های بعد پنهان مانده است.
نقشه کلی برج به صورت دایره‌ای که بدنه استوانه‌ای با استفاده از اصول ریاضیات و به صورت دقیق ساخته شده و همین امر سبب شده است تا حوادث طبیعی کم‌ترین صدمه و آسیبی بر بدنه و پیکر برج، وارد نکرده است. هرچند در ساخت برج از آجرهای ظریف استفاده شده است، اما این آجرها به گونه‌ای هنرمندانه و زیبا روی یکدیگر کار شده است که بیننده تصور می‌کند در چسباندن و قرارگرفتن آن‌ها، از هیچ نوع ملاطی استفاده نشده است. برج دارای مدخل ورودی است که دارای ۲ متر و نیم ارتفاع و حدود ۲ متر عرض است. این مدخل به صورت یک دهلیز کوچک و در بدنه برج، تعبیه شده است. همچنین طاقی هلالی شکل در درگاه وجود دارد که روی ستون‌های کوچکی به شکل استوانه‌ای و باریک که در دو طرف قرار دارد، سوار شده است. ستونچه‌هایی که روی یک قاعده چهارگوش به ارتفاع ۲۵ سانتی‌متر قرار گرفته است. بر ستونچه‌ها تزئیناتی زیبا و وچشم‌گیر انجام شده است که هر کدام با استفاده از آجرپاره‌های کوچکی که درون ملاط اصلی فرو رفته است، صورت گرفته است. در نمای اصلی مقبره به خوبی می‌توان علیرغم استوانه‌ای بودن شکل بنده برج، تغییر قطر بدنه را که از پایین به بالا کم‌تر می‌شود به وضوح مشاهده کرد.
طرح درون برج به شکل دایره و بدنه آن نیز همانند نمای خارجی به صورت استوانه‌ای است. از بخش داخل برج، پوششی به شکل قبه آن را مستور کرده است که در مرکز این قبه سوراخی که مسدود شده است، مشاهده می‌شود. کل بدنه را با گچ پوشانده‌اند و قسمت کف آن را نیز با آجر فرش کرده‌اند. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، داخل برج قبری ساده قرار دارد که تناسبی با ساختمان برج نداشته و به نظر می‌رسد در دورانی بعد از ساخت برج، در این بخش قرار گرفته است. معماران و باستان‌شناسان، ساخت بناها را که از ترکیب دو عنصر آب و خاک تشکیل شده است، معماری عریان ایرانی می‌نامند و معتقدند که این نوع معماری شگفت‌انگیز، با آجرکاری به نهایت کمال می‌رسد. ایشان براین باورند که ساخت آجرهای مقاوم در برابر آب، فشار و رنگ‌های متنوع و مختلف بر اساس تجربه آن هم از نوع کاملا آگاهانه و نیز بهره‌مند از علم شناخت جنس خاک و ترکیبات آن بدست خواهد آمد. آجرکاری که با به‌کارگیری آن در بنا، می‌توان هنرمندی و ذوق مردان سازنده اثر را مشاهده کرد. ذوق و هنری که با ارائه نماهای تزئینی آن هم متناسب با شکل و هیئت کلی ساختمان، ظهور می‌کند و تماشاگر را محو دیدن می‌سازد. این زیبایی و این هنر به خوبی در برج چهل دختر دامغان پیاده شده و به اوج و کمال رسیده است. همچنین در این اثر کهن، از خط به جای تصویر آن هم برای تزئین استفاده شده است که خود از شاخصه‌های معماری ایرانی در عصر میانه است؛ عصری که در آن زمان ایرانیان و هنرمندان ایرانی از خط کوفی در نوشتن و کلام به طور معمول استفاده می‌کردند و این نوع تزئین در برج چهل دختران، تزئینی همراه با قداستی بی‌نظیر را به ارمغان آورده است. باتوجه به اسناد و متون ثبت شده به نظر می‌رسد که برج همانند بسیاری از بناهای عصر میانه که بیشتر به منظور آرامگاه، زیارتگاه و یادبود ساخته می‌شد، به عنوان یک آرامگاه خانوادگی احداث شده است.
نویسنده: محبوبه حسنی