آرامگاه خواجه نجم‌الدین در شهرستان جوین، از شهرهای استان خراسان رضوی قرار گرفته است. گفته می‌شود این بنا مقبره خواجه نجم‌الدین کبری از عرفای قرن معروف قرن ششم و هفتم هجری است که حمله مغول را درک کرده است. علاوه بر این آرامگاه، بقعه دیگری نیز به شیخ نجم‌الدین کبری نسبت داده می‌شود که در منطقه تاریخی اورگنج قرار دارد. این مقبره که در استان داش اغوز در شمال ترکمنستان قرار دارد، یکی از مهم‌ترین مکان‌های توریستی این شهر است. این نوشتار به معرفی آرامگاه شیخ نجم‌الدین کبری در جوین می‌پردازد.
آرامگاه شیخ نجم‌الدین
بقعه شیخ نجم‌الدین که آن را مربوط به نجم‌الدین کبری از بزرگان فرقه کبراویه و دراویش این فرقه در جوین می‌دانند، یکی از آثار معماری دوره ایلخانی است. بنا از لحاظ معماری، شیوه‌های معماری دوره سلجوقیان را دارد و بر اساس آن ویژگی‌ها طراحی شده است. آرامگاه در شهرستان جوین، در کنار محوطه تاریخی روستای زیرآباد از توابع دهستان بالاجوین قرار گرفته است. بقعه از شهر نقاب مرکز شهر جوین هفت کیلومتر فاصله دارد. این بنای تاریخی در خرداد ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۲۲ ثبت آثار ملی شد.
معماری بقعه
آنچه که در روزگار حاضر از این بنای تاریخی به جای مانده، یک هسته مرکزی و یک بقعه تکی است که قسمت اصلی آرامگاه را دربر می‌گیرد. اما فضای اطراف آرامگاه و برخی ستون‌های آجری به جای مانده از بخش‌های دیگر بنا نشان می‌دهد که آرامگاه در ابتدا به صورت یک مجموعه آرامگاهی ساخته شده که در طول زمان تعداد زیادی از اجزای خود را از دست داده و امروز تنها با یک پلان مربع از بیرون جلوه‌گر است. ساختمان معماری این اثر در نمای بیرونی آن، تا ارتفاع ۶ متر بوده و بقعه دارای طراحی شانزده ضلعی است که گنبدی نیز بر روی آن قرار گرفته است.
پایه‌های ستون‌های برجای مانده در بخش‌های دیگر فضای بیرونی بقعه، نشان از این دارد که بنای اصلی آرامگاه دارای شبستان نیز بوده که امروزه اثری از آن برجای نمانده است. همچنین از باقی مانده‌های بنا چنین برمی‌آید که بنا دارای یک تالار مستطیل شکل بوده که در سمت چپ و قرینه در سمت راست بنا بوده که امروزه قسمت‌هایی از ستون‌های سقف آن برجای مانده است. بنای داخلی فضا دارای عناصر تزیینی در معماری نیست، اما در قاب‌های بخش فوقانی بنا قوس‌هایی از نوع کلیل وجود دارد که سبب آراستگی بنا می‌شود. در داخل طاق‌نماها در ردیف دوم تزیین‌های کمی با گچ صورت گرفته که حالت گل مانند به طاق‌ها داده است.
مهم‌ترین ویژگی این بنا ارتفاع ساقه آن است. زیر این بقعه، سردابه‌ای وجود دارد که از قسمت زیر آن در سال‌های اخیر به صورت غیرمجاز حفاری برای دست یافتن به داخل بنا، صورت گرفته است. وجود سردابه در این مکان از نشانه‌های سبک معماری ایلخانی است. بنا علاوه بر ورودی اصلی دارای سه ورودی کوچک نیز در سه طرف بوده است که امروزه استفاده‌ای از آن‌ها نمی‌شود. در اضلاع هشت‌گانه بنا دو ردیف طاق‌نما ساخته شده که طاق نماهای ردیف پایین بلند ساخته شده و قوس‌های آن به وسیله یک قرنیر دورانی از قاعده‌های طاق‌نما جلو آمده و به شکل یک ردیف طاق‌نمای مستقل جلوه می‌کند. دور دیوار طاق‌نماهای ضلع‌های شرقی و غربی دو پنجره نورگیر با قوس هلالی وجود دارد که نور فضای داخل بقعه را تامین می‌کند، بعد از این طاق‌نماها در هر گوشه چوب‌هایی گذاشته شده و یک پایه دایره‌ای شکل برای محل استقرار گنبد ایجاد کرده‌اند و گنبد بسیار بلند کاسه‌ای شکل را بر دوش خود حمل می‌کند.
به طور کلی می‌توان گفت معماری این بنا مانند بسیاری از آثار دوره ایلخانی است و اهمیت آن بیشتر به دلیل شهرت صاحب آن یعنی شیخ نجم‌الدین است. این بنا در سال ۱۳۸۶ توسط سازمان میراث فرهنگی شهرستان مورد مرمت قرار گرفت. گفته شده در سال‌های اخیر سند و شجره نامه‌ای به دست آمده که بر اساس آن بقعه مذکور را از آن شیخ نجم‌الدین کبری دانسته‌اند. بر اساس این سند گویا آرامگاه مجموعه‌ای بوده که علاوه بر شیخ، چندین نفر از بزرگان فرقه کبراویه در آن دفن شده‌اند.
شیخ نجم‌الدین کبری
نجم‌الدین کبری از بزرگان فرقه کبراویه در قرن ششم و هفتم بوده است. او در شهر خیوه متولد شد. وی از جوانی برای کسب علم شروع به آموختن کرد. شیخ خرقه خود را از دست عمار یاسر بدلیسی گرفته است. او بعد از فراگیری مقدمات علوم عرفانی، به مسافرت‌های بسیار رفت و نزد اساتید بسیاری علم آموخت و از مشایخ بسیاری در طریقت بهره‌مند شد. شیخ نجم‌الدین شاگردان بسیار زیادی داشت که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به عطار و شیخ نجم‌الدین رازی اشاره کرد. وی به صورت خاص دوازده نفر را به شاگردی و مریدی پذیرفت که بعدها همه این افراد از مشایخ و اولیا شدند. اهل سنت با وجود سفرهایی که شیخ به کربلا و زیارت بزرگان تشیع داشته شیخ را اهل سنت معرفی کرده‌اند. گفته شده شیخ نجم‌الدین در هنگام حمله مغولان به خوارزم کشته شد. بسیاری از منابع تاریخی مثل جهانگشای جوینی و الکامل ابن اثیر و جامع‌التوایخ که منابع اصلی دوره مغول هستند، اشاره‌ای به کشته شدن شیخ نجم‌الدین کبری در خوارزم نداشته‌اند. اشاره نکردن این منابع به اینکه شیخ در خوارزم کشته شده باشد، فرضیه وجود آرامگاه شیخ نجم الدین در جوین را قوی‌تر می‌کند.
آرامگاه شیخ نجم‌الدین که از جاهای دیدنی سبزوار و جوین به شمار می‌رود، امروزه گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران و اهل طریقت و عرفان را به سمت خود جذب و هدایت می‌کند.
عکس‌های دوم و سوم گالری از سایت انجمن ایرانی تاریخ
نویسنده: زهرا آذرنیوش