محوطه تاریخی یا تپه باستانی به مکان‌هایی گفته می‌شود که در آن، اسنادی از فعالیت گذشته انسان‌ها حفظ شده و گاه توسط محققان و کاوشگران به‌عنوان یک سند باستان‌شناسی ثبت شده است. گستره یک محوطه تاریخی یا تپه باستانی می‌تواند از چند نشان مخروبه روی زمین تا ساختمان‌های مورد استفاده را شامل شود. محوطه باستانی برد کنته یکی از تپه‌های تاریخی بازمانده از ایران باستان و جاهای دیدنی مهاباد است که در این نوشتار آن را بررسی می‌کنیم.
محوطه تاریخی برد کنته
محوطه باستانی برد کنته در مهاباد، از آثار تاریخی بازمانده از تمدن مانایی در شمال غرب ایران که هم زمان با حکومت مادها بوده است
محوطه ارزشمند باستانی برد کنته در ۸ کیلومتری شمال شهرستان مهاباد به ارومیه و نزدیکی روستای یوسفکند جای گرفته است. سابقه این محوطه تاریخی به دوران حکمرانی مانناها (mannaeans) در ایران می‌رسد. کارکرد این محوطه تاریخی به‌طور واضح مشخص نشده و نظریاتی که در این مورد داده شده، بر طبق تحقیقاتی است که تاکنون انجام شده است. محوطه تاریخی برد کنته مربوط به دوره حاکمیت ماناها در شمال غرب ایران است. پادشاهی مانا یکی از حکومت‌های واقع در زاگرس در هزاره نخست پیش از میلاد است که در جایگاه فرمانروایی بومی، نقش ارزنده‌ای را در هم‌سنگی‌های سیاسی و فرهنگی منطقه داشته است. مرکز پادشاهی مانا در اطراف دریاچه ارومیه بود و گستره آن اطراف دریاچه ارومیه و بخش‌هایی از کردستان را دربر می‌گرفت. بازه زمانی این حکمت هم‌زمان با حاکمیت مادها در غرب ایران بوده است. بیشتر اطلاعاتی که تا به امروز در مورد حکومت ماناها به دست آمده، از متن‌های باستانی آشور و کاووش‌های باستان‌شناسی اخیر بوده است.
مجموعه محوطه باستانی برد کنته شامل چند قبر صخره‌ای، یک دژ و چند ردیف پلکان است که با حجاری روی سنگ ساخته شده‌اند
واژه برد کنته در معنای سنگ دارای سوراخ و حفره به‌کار برده شده است. برخی براین عقیده‌اند که برد کنته اشاره به قداست سنگ در باورهای مردم این سرزمین در عصر خود دارد. محوطه بازمانده از برد کنته شامل دو قسمت است، از این رو آن را محوطه‌ای دوقلو هم می‌گویند. محوطه دارای دو بخش و دو تپه شمالی و جنوبی است که تپه جنوبی از تپه شمالی بزرگتر است. تپه اصلی ساختاری خاکی-صخره‌ای دارد و بلندی آن از سطح دریاهای آزاد در حدود ۱۳۰۰ متر است. جنس ساختمان صخره‌ای از نوع آهک است. مجموعه محوطه شامل چند قبر صخره‌ای، یک دژ و چند ردیف پلکان است که به وسیله کنده‌کاری و حجاری روی سنگ به‌طرز بسیار زیبایی ساخته شده است. نمای عمومی این اثر بسیار شبیه زیگورات یا نیایشگاه است. آنچه در این محوطه تاریخی جالب به نظر می‌رسد، این است که هیچ گونه تزیینات و ظرافت خاصی در بنا دیده نمی‌شود و برعکس بنا به نظر کاملا خشن و ساده بوده است. در قسمت دیگر محوطه باستانی برد کنته می‌توان کانال‌های آب، دیوارهای تدافعی و بقایای یک سد قدیمی دوره مانایی را دید.
سابقه کاوش در محوطه تاریخی برد کنته به سال ۱۹۶۹ میلادی می‌رسد. ولفرام کلایس در حال بررسی یک محوطه اورارتویی، محوطه تاریخی برد کنته را نیز شناسایی کرد و آن را بخشی از محوطه اورارتویی دانست. پس از آن در سال ۱۳۹۱ شمسی، پژوهش‌هایی جدی به سرپرستی محمد قربانی در محوطه انجام شد و سفال‌هایی از این منطقه به دست آمد که با سفال‌های محوطه‌های مانایی مثل زندان سلیمان هم‌خوانی داشت.
کارکرد محوطه باستانی برد کنته
کارکرد محوطه تاریخی برد کنته به‌طور مشخص کامل نیست، برخی آن را نیایشگاهی مهری و برخی آتشکده دانسته‌اند
در مورد کارکرد محوطه تاریخی برد کنته نمی‌توان نظر مشخص و کاملی را ارایه کرد. برخی آن را نیایشگاهی وابسته به آیین مهر و یا برای انجام آیین‌های دینی می‌دانند و برخی نیز آن را آتشکده‌ای به جای مانده از فرمانروایی ماناها دانسته‌اند. مهرداد ملک‌زاده باستان‌شناس و پژوهشگر دوره ماد در مورد محوطه باستانی برد کنته گفته است:
شمال باختر ایران و پیرامون شمال استان کردستان و جنوب استان آذربایجان غربی، بیشتر وابسته به عصر آهن ۳ بوده است که به آن دولت ماد می‌گویند. پادشاهی ماناها یک پادشاهی بومی در درازنای دوره ماد بود. شیوه سنگ‌تراشی که در محوطه برد کنته دیده شده در چند جای دیگر شمال باختری ایران دیده شده و دیرینگی آن‌ها هم، هم‌زمان با ماناها بوده است. برخی نیز از سنت معمارانه‌ی قوی‌تری برخوردار هستند و از آن اورارتوها بوده، پیروی کرده است. چندین دخمه سنگی صخره‌ای در این مناطق است که مربوط به حکومت اورارتو تشخیص داده شده‌اند. اما محوطه باستانی برد کنته یک محوطه تاریخی مانایی است که هم از منظر جغرافیای تاریخی در منطقه فرمانروا (قلمرو) پادشاهی بومی ماناها بوده و هم این که یک سری سفال‌های ویژه‌ی لعاب‌دار و سفال‌های نقش خراش‌دار که مشحصه فرهنگ مانایی است در آنجا به دست آمده است.
برخی افراد دالان‌های جای گرفته در لبه صخره را مربوط به نیایشگاه می‌دانند، اما ملک‌زاده که کارشناس دوره ماد است، این مطلب را رد کرده است. وی در این مورد گفته است:
باید با نخستین انگارش‌های مذهبی که بعد از آن به گونه مهرپرستی دسته‌بندی می‌شود، آن را به‌شمار آورد. اما بسیار دور و گمان‌انگیز است. به نظر این پژوهشگر هیچ نشانه‌ای از نیایشگاه یا آتشکده در محوطه تاریخی برد کنته دیده نمی‌شود. وی پله‌های تراش خورده محوطه تاریخی برد کنته را مخصوص اجرای یک آیین، مثل فدیه یا آتش‌افروزی دانست. اما آن را دلیلی بر آتشکده یا نیایشگاه بودن محوطه ندانسته است.
در حال حاضر، محوطه برد کنته شامل یک بنای سنگی، پله‌های تراشیده شده در دل کوه با اندازه‌های متفاوت به منظور انجام مراسمات خاص است. این بنای مانایی که مربوط به دوره ماد است مشرف بر دخمه و آرامگاه مانایی-مادی فقره قا (faqraqa) نیز هست. ملک‌زاده همچنین گفته است:
مجموعه سنگ‌تراشی شده محوطه باستانی برد کنته می‌تواند مانایی یا مادی و اروراتویی باشد. اما باید بدانیم که این سنگ‌های تراش‌خورده به تنهایی قابل تاریخ‌گذاری نیستند. از این رو با شناخت سفال‌های وابسته به محوطه برد کنته که با دوره‌ی آهن ۳ پیوند دارد، یعنی ۸۵۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد را برای گاه‌نگاری آن پیشنهاد می‌دهیم. از دید فرهنگ نیز، آن‌ها را وابسته به فرهنگ و هنر ماناها به‌شمار می‌آوریم.
محوطه مانایی برد کنته در تاریخ ۲۷ مرداد ماه ۱۳۶۴ به ثبت ملی رسید. به گفته مورخین حکومت ماناها، مدت زمان ۲۵۰ سال در شمال غرب ایران حکمرانی کردند. با تاسف می‌توان گفت برد کنته در حال حاضر در بدترین شرایط نگهداری و حفاظت به سر می‌برد و چون نزدیک جاده قرار گرفته، در دسترس همگان قرار داشته و از این لحاظ دچار آسیب است. در این محوطه، حفاری‌های غیرمجاز بسیاری شده که سبب به تاراج رفتن بسیاری از نشانه‌های تمدنی این تپه شده است.
قرار گرفتن کارخانه‌های صنعتی و گذر زمان و تخریب برخی گورهای صخره‌ای را می‌توان از دیگر عوامل آسیب به محوطه تاریخی برد کنته دانست. امروزه محوطه مانایی برد کنته، محلی برای بازدید گردشگران و علاقه‌مندان به تمدن باستانی ایران است که با دیدن آن می‌توان با تمدن‌های غرب کشور آشنایی بیشتر و بهتری پیدا کرد.
نویسنده: زهرا آذرنیوش