مجموعه تاريخی بازار همدان در محدوده خيابان‌های باباطاهر، اکباتان و شهدا قرار گرفته و عمده بناهای آن مربوط به دوره قاجاريه است. فضای جغرافیایی فوق که محدوده استقرار بازار را تشکیل می‌دهد، طی طول تاریخ پیدایش همدان از زمان اشکانیان تاکنون همواره جز ساخت کالبدی همدان بوده است.
پیشینه
بعد از ظهور اسلام و جنگ نهاوند، شهر همدان مانند اکثر نقاط ایران آن روز، تحت حکومت عباسیان و علویان قرار می‌گیرد. از نوشته‌های مورخین اسلامی می‌توان تا حدودی به وضعیت شهر همدان در آن دوران پی برد. همدان در سال ۳۱۹ قمری مورد هجوم و فتح دیلمیان قرار گرفت و از این زمان به‌عنوان پایتخت انتخاب شد.
نام بازار همدان برای اولین بار در نوشته‌های سیاحان این دوره منعکس شده است. ابوالقاسم محمد بن حوقل، از مورخین و سیاحان اسلامی معروف قرن چهارم قمری، در کتاب خود از بازار همدان نام برده است. اگرچه مقدسی و ابن حوقل قدمت ساختمان اولیه بازار را مربوط به دوره سامانیان می‌دانند، لیکن بجز بنای کاروانسرای گلشن که متعلق به عهد صفوی است، بخش‌های عمده بازار کنونی در دوره قاجار یا پهلوی ساخته شده‌اند. با این حال، بر اساس مدارک موجود، حتی پیش از هرودوت در پایتخت مادان یعنی هگمتانه باستان، نه تنها داد و ستد و بازرگانی از دیرباز بسیار پررونق بوده، بلکه یک نهاد بانکی و بانکداری پیشرفته و تقریبا امروزی نیز برای تسهیل امور تجاری و مبادلات کالایی در آن شهر دایر و فعال بوده است.
شهر همدان از بعد از ظهور اسلام نیز غالبا مورد تاخت و تاز اقوام مختلف بوده و چندین نوبت تخریب شده است. در زمان هولاکوخان مغول، به موازات تخریب شهر، منطقه بازار نیز تخریب شد.
همدان به جهت قرار داشتن در مسير يکی از شاخه‌های اصلی جاده ابريشم، از قرن‌ها پيش يکی از مراکز مهم مبادلات تجاری به شمار می‌آمد، به ویژه از دوران صفویه وجود دین در کنار سیاست اهمیت خاصی داشته است. تا اواخر دوره قاجار بخش زيادی از مبادلات ايران با غرب از طريق همدان و بغداد صورت می‌گرفت. با افتتاح خطوط راه‌آهن، بين پايتخت و بنادر شمالی و جنوبی کشور، همدان اهميت تجاری خود را از دست داد و بازار بزرگ همدان نيز به اين خاطر و بعدها به دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور، رونق خود را از دست داده و به تدريج بناهای آن ويران يا دچار دخل و تصرف و ساخت و ساز شد.
ساختار بازار
این بازارها که همچون بازارهای اغلب شهرهای ایران مسقف با سقفی گنبدی و از معماری منحصربه‌فردی برخوردار هستند، هر یک اختصاص به یک نوع مال التجاره یا پیشه‌ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند.
مجموعه کنونی بازار همدان از ۳۸ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروانسرا تشکیل شده که اغلب صورت اوليه آن‌ها تغيير يافته است. بزرگ‌ترين آن‌ها سرای گلشن و آبادترين آن‌ها سرای گمرک است که جديدا نوسازی شده است؛ اما زيباترين و در عين حال سالم‌ترین سراها، سرای ميرزا کاظم است.
سرای گلشن و میرزا کاظم در دو سوی راسته اصلی هسته اولیه بازار و مربوط به عصر صفویه بوده و هم‌اکنون نیز از بخش‌های فعال بازار هستند. اکثر بافت بازار را سراهای قاجاری تشکیل می‌دهند و عمدتا در مرحله دوم توسعه بازار احداث شده و هسته اولیه را در برمی‌گیرند، مهم‌ترین این بناها که در حال حاضر وجود دارند عبارت‌اند از سرای قلمدانی، سرای نو، سرای صفر‌خان، سرای گمرک، سرای شریفیه، سرای پیغمبر و سرای حسین‌خانی که سرای اخیر با فاصله دورتر از بافت اصلی بازار واقع شده است.
راسته‌ها اغلب به جهت نوع فعاليتی که دارند نام‌گذاری شده‌اند (مانند راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، قنادها) يا به نام بانيان‌شان ناميده می‌شوند (بازار زنگنه، حسين خانی، حاج فضل‌الله و…). از مجموعه راسته بازار تعدادی مسقف‌اند از جمله راسته بازارها، مسجد جامع، قصاب‌ها، قنادها، نخودبريزها، کفش دوزها، حلاج خانه، سمسارها.
راسته‌هاى بازار همدان عبارت‌اند از: راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، مسجد جامع، چلنگرها، قصاب‌ها، قنادها، مسگرها، شيشه‌فروش‌ها، قبله، پيامبر، نخودبريزها، حلبى‌سازها، صحاف‌خانه، علاقبندها، کفش‌دوزها، کفش‌دوزهاى بزرگ، موتابخانه، فلسطين، حسين‌خانى، حاج‌فضل‌‌اللّه، گلشن، دباغخانه، آهک‌فروش‌ها، حلاج‌ها، سمسارخانه، شاه‌زاده حسين، کهنه‌فروش‌ها، کاه‌فروش‌ها و سرپل گذر. اين بازار داراى ۳۰ راسته است و هر راسته به صنف و حرفه‌اى خاص تعلق دارد.
بازارهای عمده به جز چند مورد که به خاطر جایگزین شدن اجناس کارخانه‌ای وارداتی هم تغییر نام داده و هم محل فروش اجناس متفرقه شده تاکنون سر پای خود ایستاده، ولی روزهای آخر خود را طی می‌کنند در آینده نه چندان دور این یادگار کهن و آشنای سالخوردگان با تمام خاطرات تلخ و شیرین قرن‌ها به سرنوشت غم‌انگیز خود نزدیک می‌شوند. برای مثال بازارهای آهنگرها، گیوه‌کش‌ها، زهتاب‌ها، موتاب‌ها، نجارها، کوزه‌گرها، صحاف‌ها و... دیگر پیشه‌وران و مصنوعات آن‌ها خبری نیست و جز نامی از آنان باقی نمانده است. بعضی از بازارها مانند کاروانسراها در تملک اشخاص ثروتمند بوده که برای کسب درآمد بیشتری بنا شده‌اند، چنان که بازار قیصریه (بازار فرش‌فروش‌های فعلی) را میرزا کاظم منشی قاجاریه در پشت کاروانسرای خود (کاروانسرای میرزا کاظم) ساخت. راسته بازارهای صحاف‌خانه، موتابخانه، کفشدوزخانه و… نیز به همین گونه‌اند.
ویلیام جکسن که در دوره قاجار در ایران حضور داشته در مورد این بازار چنین می‌نویسد:
بازارهای همدان دارای سقف‌اند و بیش از پانصد دکان پر مشتری در آن‌ها قرار دارد بازرگانان از این شهر به‌عنوان «انبار ایران» یاد می‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی اجناس چرمی را باید نام برد، زیرا همدان شهر دباغخانه‌ها است. همدانی‌ها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو وگوسفند و ساختن اجناس تجملی از آن‌ها شهره شده‌اند.
در سال ۱۹۲۱ میلادی همدان ۱۵۰ دکان دباغی داشت.
مساجد
تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده‌اند. تجار و پیشه‌وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌کردند و می‌کنند. جز مسجد جامع مساجد کوچک‌تری را در جای جای بازار وجود دارد و کسبه‌ای که به مسجد جامع دورتر هستند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا می‌آورند، مانند مساجد پیغمبر در راستای پیغمبر؛ سر نمازگاه ابتدای گندمی‌ها؛ مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی‌ها. به جز مساجد چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط در طول روز فعال بودند. همچنین در نقاطع راستاها، نانوایی، آشپزی و دکان‌های بقالی و قهوه‌خانه/ چایخانه در سراسر روز به کار مشغول بودند.
کاروانسراها
کاروانسراها بناهای وسیعی هستند که تعداد زیادی دکان را دربر می‌گیرد و معمولا مجاور یا متصل به بازار ساخته شده‌اند و جزیی از آن محسوب می‌شوند و از مراکز مهم اقتصادی هستند.
تعداد کاروانسراهای بازار همدان بالغ بر ۱۲۰ واحد بوده است که تقریبا دو برابر تعداد کاروانسراهای شهر اصفهان، پایتخت دوران صفویه است. اکثر کاروانسراهای مهم همدان نیز یادگار زمان قاجاریه هستند. چندین منظور در بنای آن‌ها بوده بدین معنی که در دو طبقه ساخته شده از طبقات پایین به‌عنوان دکان (حجره) و دفتر امور تجاری استفاده می‌شد و طبقه فوقانی انبارهایی برای نگهداری کالا بود که بعدها از این طبقه برای دفتر تجاری نیز استفاده می‌شد.
بازار همدان به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی همدان، در سال ۱۳۷۷ از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۰۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نویسنده: نرگس صالح نژاد