مدارس علمیه قزوین همواره از جایگاه ویژه‌ای در تاریخ دینی و فرهنگی کشور برخوردار بوده‌اند و عالمان دینی نامداری از سراسر کشور برای درک محضر استادان در مدارس این شهر حضور می‌یافتند. مدرسه علمیه سردار، با برخورداری از معماری بی‌نظیر ایرانی اسلامی به‌یادگارمانده از دوره قاجار، در کنار مدارس تاریخی همچون صالحیه، شیخ‌الاسلام، پیغمبریه و مولاوردی‌خانی، میراث ارزشمندی است. مسجد و مدرسه سردار یکی از زیباترین مدارس علمیه و جاهای دیدنی قزوین است که در انتهای خیابان تبریز قرار دارد. بانی این بنا دو برادر به نام‌های حسین خان و حسن خان، از سرداران فتحعلی شاه قاجار بوده‌اند که آن را در دو طبقه احداث نمودند.
در ورودی این بنا در سمت شمال واقع است که به هشتی وسیعی وارد می‌شود و در دو طرف آن به دو شبستان راه پیدا می‌کند.
سردر زیبا و باشکوه مدرسه با کاشی‌کاری‌های مینایی و نقوش گل و بوته، پرندگان و خطوط اسلیمی زینت یافته و دارای کتیبه‌ای از سنگ مرمر و به خط نستعلیق ممتاز است که به قلم شیخ محمدعلی بن شیخ عبدالرحیم بوده و در آن تاریخ و بانی بنا مشخص شده است. این بنا طبق کتیبه موجود در سردر مدرسه توسط دو برادر بنام حسن خان و حسین خان سردار از امیران فتحعلی‌شاه در سال ۱۱۹۴ هجری شمسی ساخته شده است.
بنا و صحن مدرسه به شکل مستطیل، با ۱۴۴۰ متر مربع مساحت و دارای ساختمان دو طبقه است که ازاره آن با سنگ و بقیه با آجر تراش و کاشی‌های رنگارنگ تزیین شده است. گرداگرد حیاط مدرسه از چهار طرف در قسمت گلویی با خط زیبای نستعلیق به رنگ سفید روی کاشی بنفش، اشعار محتشم کاشانی درج شده است.
در وسط حیاط مدرسه حوضی سرپوشیده و در جنوب مدرسه مهتابی بزرگی است که به اندازه یک متر از کف حیاط بلندتر است و از جانب شرق و غرب هم‌اندازه مدرسه محسوب می‌شود که در تابستان برای استراحت یا انجام مراسم تعزیه احداث شده است.
مسجد سردار در قسمت جنوبی حیاط مدرسه و متصل به مهتابی بزرگ آن واقع است و سه طاق آجری دارد. در بالای طاق میانی که بزرگ‌تر از دو طاق دیگر است، گنبد مخروطی کوچکی با کاشی فیروزه‌ای برپا شده و در بالای گنبد، سرقبه‌ای با طول بیش از ۱٫۲۰ و عرض ۴۰ سانتی‌متر قرار داشته است.
فضای داخل مسجد به غیر از کاشی‌کاری محراب، کاملا ساده بوده و فقط در قسمت سقف با استفاده از کاشی و آجر تزیینات معقلی ساده‌ای به‌وجود آمده است. تمامی قوس بزرگ ضلع جنوبی مسجد با گره‌بندی چوبی پوشیده شده و ورودی مسجد در این پنجره جاسازی شده است.
۳۲ باب حجره در بخش شرقی و غربی دو گوشواره که متصل به ایوان‌های کوچکی است، بنا شده است؛ به طوری که در وسط یک مدرس (محل درس) یا حجره بزرگ است و در دو طرف آن دو گوشواره باریک قرار دارد که راهروی طبقه دوم است.
نمای طبقه دوم دارای طاق‌نمایی با قوس صفوی، لچکی‌ها با کاشی‌های مینایی زیبایی تزیین و ارسی‌های چوبی و پنجره‌های مشبک آن که در نهایت ظرافت درست شده، هماهنگی خاصی به بنا داده است.
از دیگر تزیینات معماری بنا کتیبه‌ای است به شعر محتشم کاشانی به خط نستعلیق به رنگ سفید در کاشی بنفش که در چهار طرف زیر رخبام نقش شده است. نمای جرزها و حد فاصل آن در طبقه همکف با کاشی تزیین شده و کلمه محمد به صورت خط هندسی در تزیینات مشاهده می‌شود.
مدرسه مذکور از لحاظ هنری و معماری از شاهکارهای دوره قاجار است که در آن تمام نمونه‌های کاشی‌کاری و معماری این دوره را می‌توان مشاهده کرد.
عکس از امین رحمانی
نویسنده: بهاره غنچه