شهرستان بیرجند از جمله سرزمین‌های تاریخی در کشور است که احتمالا در اواخر پادشاهی ساسانی و به همت زرتشتیان اهل یزد و کرمان، به‌عنوان محلی برای اسکان و استراحت افرادی که قصد عبور از کویر به سمت شمال خراسان و ماوراءالنهر را داشته‌اند، ایجاد شده است. با توجه به قدمت و تاریخ غنی این شهرستان، آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری ارزشمندی در این سرزمین برجای مانده است که «ارگ کلاه فرنگی»، یکی از آن‌ها است. «ارگ حسام‌الدوله»، «قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار»، از دیگر نام‌هایی است که این اثر تاریخی و ملی کشور به آن شهرت یافته است.
کلاه فرنگی یا کوشک، درواقع نوعی از معماری سلطنتی است که اغلب در قاره کهن و در کشورهایی همچون ایران، امپراطوری عثمانی و همچنین شبه قاره هند، طرفداران بسیاری داشته و نمونه‌های متعددی از آن‌ها در طول تاریخ ساخته شده و برجای مانده است. بناهایی که در مرکز باغ یا در وسط تفریحگاه‌ها به صورت‌های مختلفی از جمله ساده یا تزئینی احداث می‌شد.
دهخدا نیز در لغت‌نامه خود در وصف این‌گونه عمارات چنین گفته است:
عمارتی که در میان عرصه سازند. بناء در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت.
«ارگ کلاه فرنگی» که در کنار دیگر جاهای دیدنی بیرجند همچون «مدرسه شوکتیه»، «باغ اکبریه»، «قلعه بیرجند» و «ارگ بهارستان» دارای ارزش تاریخی و فرهنگی است، در دوران حکومت قاجاریان و در سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری در شهرستان بیرجند احداث شده است. عمارتی که گفته می‌شود طراح و سازندگان، آن را با کاربری مقر حکومتی و به مساحت تقریبی ۷۰۰ متر مربع احداه کرده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند، اکنون ساختمان استانداری استان خراسان جنوبی است
این در حالی است که در عصر حاضر، این اثر تاریخی به عنوان ساختمان استانداری استان خراسان جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای، در شش طبقه، با معماری زیبا و قابل توجهی ساخته‌‌اند و اکنون به همت سازمان میراث فرهنگی کشور، همچون عمارتی کهن و ارزشمند به ثبت ملی رسیده است. این بنا که در ابتدا با پلان شش ضلعی ساخته شده و در آخرین طبقه که راس عمارت را تشکیل می‌دهد به شکل مخروطی تبدیل شده و نمایی زیبا و باشکوه را ایجاد کرده است.
محققان، این ارگ را به «امیر حسن خان شیبانی»، نسبت داده‌اند؛ عمارتی که تا اوایل دوران حکومت قاجار، همچنان به عنوان مقر حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و توسط مالک آن «امیر علم خزیمه»، در سال ۱۳۵۶ به فرمانداری بیرجند اهدا شد. امروزه سازمان میراث فرهنگی کشور نیز این بنای تاریخی و کهن را ارج نهاده و آن را در زمره بناهای تاریخی مهم استان خراسان جنوبی قرار داده و با شماره ۱۸۸۰ به ثبت ملی رسانده است. معمار و طراح ارگ بیرجند، آن را به شکل شش ضلعی و در راس آن را به‌صورت یک مخروط و سفید رنگ ساخته است که در نگاه نخست، توجه تماشاگران و کارشناسان معماری را به‌واسطه زیبایی و طراحی جالب و قابل توجه‌ای که دارد، به خود جلب می‌سازد. عمده مصالح استفاده شده در ساخت ارگ بیرجند،گل، آجر، ساروچ و آهک است و ضمن داشتن شکل زیگوراتی و شش اشکوبه که خاص و منحصربه‌فرد جلوه می‌کند، متشکل از چند بخش اصلی و فرعی است. هم‌کف، فضای ورودی، هشتی، گنبدی‌ها، چندین اتاق، دالان‌های مختلف، فضای حوضخانه، فضای اطراف حوضخانه و طبقه اول، از جمله قسمت‌هایی است که در این ارگ قدیمی طراحی و ساخته شده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند در شش طبقه ساخته شده که تنها دو طبقه آن قابل استفاده است
از نکات جالب توجه در مورد معماری ارگ کلاه فرنگی بیرجند، می توان به طبقات آن اشاره کرد که با وجود تعبیه و ساخت شش طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه هم‌کف و طبقه اول قابل استفاده است و طبقات دیگر تنها به دلیل شکل‌پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده است. البته بد نیست بدانید که شکل نخستین ارگ کلاه فرنگی بیرجند، به‌صورت دو بادگیر آن هم در طرفین یا در دو سمت بوده است که متاسفانه به دلیل بازسازی‌ها و تعمیراتی که در زمان‌های پس از ساخت بر آن صورت گرفته است، به‌طور کامل حذف شده و از بین رفته است.
جالب است بدانید که کارشناسان معماری، بخش هم‌کف را به دلیل بهره‌مندی از نقشه و فضاسازی کامل، از مهم‌ترین بخش‌های ارگ معرفی کرده و اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل هستند. سازندگان ارگ بیرجند، فضای ورودی این عمارت زیبا را جلوتر از طبقه هم‌کف احداث کرده‌اند. همچنین ایشان در بخش ورودی بنا با ایجاد قوس‌های متعدد، طاق‌های زیبایی را در بنا ایجاد کرده و هنرمندی خود را با اجرای تزئینات و سبک‌های تزئینی متنوع در بخش‌های مختلف از جمله طبقه هم‌کف ارگ، در معرض نمایش قرار داده‌اند. همچنین معماری انجام شده در هم‌کف این ساختمان ارزشمند تاریخی، به‌صورتی است که بخش‌های مختلفی از جمله گنبدی‌ها، اتاق‌ها و هشتی به کمک دالان‌های ارتباطی به یکدیگر متصل و محدود می‌شود. طبقه نخست ارگ نیز به شکل هندسی هشت‌ضلعی ساخته و روی طبقه هم‌کف قرار گرفته و طراح و معمار این بخش از قصر بی‌بی عروس بیرجند، فضای کوچک‌تری را برای آن در نظر گرفته و چند اطاق کوچک را در فضای آن تعبیه کرده است.
در مرکز عمارت ارگ، می‌توان بخشی زیبا و بهره‌مند از معماری جالب توجهی را مشاهده کرده که از آن به بخش حوضخانه یاد می‌شود. درواقع می‌توان این بخش از ارگ را به دلیل وجود تزئیناتی که هنرمندان سازنده بر آن انجام داده‌اند، از مهم‌ترین بخش‌های عمارت ارگ بیرجند، معرفی کرد.
حضور آب‌نما در بخش حوضخانه علاوه بر زیبایی، تهویه این قسمت از ارگ را نیز برعهده دارد
سازندگان این اثر تاریخی، محوطه حوضخانه را با فاصله یک متر پایین‌تر از کف اصلی ساختمان ارگ ساخته و آن را به شکل هشت ضلعی طراحی و ایجاد کرده‌اند. محوطه اطراف این بخش از ارگ نیز به دلیل داشتن طاق‌نماهای تزئینی که با مقرنس‌هایی زیبا و چشم‌گیر باشکوه و دیدنی شده، مورد توجه و تحسین کارشناسان معماری قرار گرفته است. از نکات جالب در این بخش، می‌توان به سکوهای کوتاهی که به تعداد طاق‌نماها در بخش تحتانی آن تعبیه و ایجاد شده است، اشاره کرد.
سازندگان ارگ برای تهویه حوضخانه، آب‌نمایی زیبا با شکلی خاص و ویژه در این بخش قرار داده‌اند که زیبایی آرامش‌بخشی را نیز ایجاد کرده است. همچنین حضور پنجره‌های نورگیر که در قسمت گنبدی کلاه فرنگی تعبیه شده است، روشنایی و نور مورد نظر فضای حوضخانه را تامین می‌کند که هنرمندان سازنده بنا با دیگر تزئیناتی که در این قسمت از ارگ انجام داده‌اند، فضایی زیبا و تماشایی را ایجاد و برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. از جمله تزئنیاتی که در بخش حوضخانه صورت گرفته است، می‌توان به مقرنس، رسمی‌بندی، کاربندی‌های لانه زنبوری و نیز تزئینات گلدانی اشاره کرد.
نویسنده: محبوبه حسنی