قلعه‌ها از مهم‌ترین آثار تاریخی و معماری ایران هستند. در ایران قلعه‌ها با کارکردهای مختلف ساخته می‌شدند. برخی کارکرد نظامی داشته و برخی دیگر به‌عنوان محل اسکان والی یک شهر یا ایالت بودند. جایگاه و موقعیتی که قلعه در آن بنا می‌شود، می‌تواند نشانی بر کارکرد آن باشد. قلعه‌های خارج از شهر و روستا که موقعیت کوهستانی دارند، کارکردهای نظامی و دفاعی دارند و برای مقابله با دشمن و به قصد دفاع از مردم ساخته شده‌اند. یکی از این قلعه‌های معروف کوهستانی، قلعه بسطام است. دژ بسطام اگرچه دژی کوهستانی است، اما گستردگی یک شهر را دارد که ساکنان دژ در آن از تمامی امکانات موجود عصر خود برخوردار بوده‌اند.
عکس از ویکیپدیا
قلعه بسطام در شهر قره‌ضیاالدین استان آذربایجان غربی قرار گرفته است
قلعه بسطام از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی به شمار می‌رود و در همسایگی روستای بسطام و در شهر قره‌ضیاالدین واقع شده است. قره‌ضیاالدین در بخش مرکزی شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی جای گرفته است. قدمت قلعه تاریخی بسطام به ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد و بزرگ‌ترین قلعه تمدن اورارتویی در ایران است.
بر اساس کتیبه به دست آمده از این منطقه، قلعه بسطام به دستور «روسای دوم» از پادشاهان اورارتویی، حدود سال‌های ۶۴۵ قبل از میلاد مسیح احداث شده است. این قلعه در آن زمان با هدف کنترل مسیرهای تجاری که از طرف شرق دولت ترکیه به شهرهای تبریز، اردبیل و حوزه دریاچه ارومیه رفت و آمد می‌کردند، احداث شده است. قلعه بسطام را سومین منطقه اورارتویی در ایران می‌دانند.
عکس از باشگاه خبرنگاران جوان
اورارتو تمدنی مشهور در غرب آذربایجان از حدود ۱۵۰۰ تا ۶۰۰قبل از میلاد است
اورارتو نام تمدنی در غرب آذربایجان امروزی است، شرق آناتولی و شمال کردستان کنونی و اطراف دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان وجود داشت و ساکنان آن جزو بخشی از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌های کنونی بوده و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ۶۰۰ قبل از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند. نتایج به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسان و پژوهشگران از منطقه نشان می‌دهد که قلعه بسطام از سه قسمت پایین قلعه، میان قلعه و بالا قلعه تشکیل شده است، بخش نخست به سربازان و اسب‌ها، بخش دوم معبد و بخش سوم به پادشاه اورارتو اختصاص داشته است. کتیبه کشف شده از قلعه بسطام که به زبان اورارتویی است، جهت مطالعات و بهره‌برداری محققان در موزه ملی تهران نگهداری می‌شود.
عکس از صدای میراث
دژ بسطام از معروفترین شهرهای اورارتویی و سومین محوطه اروراتویی در جهان است
دژ بسطام از معروفترین شهرهای اورارتویی بود. از این روی دژ بسطام به شهر روسای نیز شهرت دارد. شهر روسای حدود ۳۲ هکتار است که شامل محوطه‌های اطراف قلعه نیز می‌شود. این دژ بعد از چیره شدن قوم ماد بر منطقه به‌صورت متروک و بدون کاربرد باقی ماند. در دوره قرون وسطی (همزمان با دوره مغول) توسط گروهی از مسیحیان به کار برده شد و از آثار به جای مانده از آن‌ها نقش صلیب‌هایی است که روی صخره‌های شهر روسای بر جای مانده است. آثار دوره اورارتویی بر معماری قلعه شامل ساختمان شرقی، منطقه مسکونی قلعه، آثار پشت دژ و کانال آبرسانی دیده شده است. کاووش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این دژ در مدت ۵۰ سال و در ۳ مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار و جایگاه حکومتی، برج، بارو و دروازه و راه‌های پنهانی خروج ویژه خود بوده است.
عکس از حمیدرضا سروری
قلعه بسطام دیواری سنگی دارد و ۳ اشکوب دارد
قلعه بسطام دیوار محکم سنگی دارد که روی صخره‌ای بلند قرار گرفته و رو به دشت و دره‌ای بزرگ است. این دژ دارای سه اشکوب با کارکردهای گوناگون است. اشکوب زرین قلعه یکی از بخش‌های آن است که دروازه قلعه، مهمان‌سرا، اصطبل و جایگاه سربازان است. اشکوب میانی نیایشگاهی با اتاق‌های گوناگون است. اشکوب بالایی قلعه که اوج هنر معماری اورارتویی است، دارای سکونتگاه، جایگاه فرماندهی و راه‌های خروجی به بیرون از دژ است.
عکس از حمیدرضا سروری
دیوارهای سنگی قلعه، تصویری زیبا از قلعه را ارایه می‌دهند
هیئت باستان‌شناسی آلمانی طی کاوش‌های باستانی از ۱۹۶۹ - ۱۹۷۸ در ناحیه بسطام و اطرافش ۴ دژ اورارتویی، یکی در بسطام و ۳ تای دیگر در قلعه اوغلو، اوزوب تپه و آشاقی قوریل (هریک در چند کیلومتری بسطام) و یک کتیبه آسیب دیده اورارتویی و مقادیر قابل توجهی ظروف سفالی و فلزی کشف کردند. در شرق قلعه بقایای آبادی قدیمی قرار دارد که در دوره اورارتویی و نیز در قرون وسطی مسکونی بوده و توسط مجرای آب قدیمی مشروب می‌شد. این نهر که از رودخانه منشعب می‌شد، در حال حاضر قابل استفاده نیست. قلعه بسطام را در لبه پرتگاه شمال غربی بنا کرده‌اند، که گمان می‌رود این قلعه پاسگاه راهداری بوده که از بسطام در امتداد بستر رود آغ‌چای به بالا می‌رفته است.
عکس از حمیدرضا سروری
کتیبه‌ای از قلعه بسطام بر جای مانده که مشخص می‌کند این قلعه در زمان روسای دوم پادشاه اورارتو ساخته شده است
قلعه باستانی بسطام از بزرگ‌ترین محوطه‌های باستانی اورارتویی در جهان شناخته می‌شود. این قلعه را از نظر وسعت، سومین محوطه شناخته شده در دنیا می‌دانند. قلعه بسطام طبق کتیبه‌ای که از «روسای دوم» پادشاه اورارتو برجای مانده است ،در دوران سلجوقی مجددا مورد استفاده قرار گرفت. قلعه بسطام در بالای کوهی در کنار روستای بسطام در قره ضیا‌الدین خوی قرار دارد. این قلعه دیوارهای مستحکم سنگی دارد و به دشت و دره پایین آن اشراف کامل دارد. دیوارهای قلعه از سنگ‌های بزرگ ساخته شده و به شیوه معماری دوره اورارتویی، پیش آمدگی‌هایی دارد. قلعه تاریخی بسطام از اهمیت تاریخی زیادی برخوردار بوده که در این راستا پرونده این اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده شده است.
در سال‌های اخیر، عملیات فنس‌کشی در اطراف قلعه حدود ۶۲۰متر انجام شده که این اقدام برای صیانت از محوطه تاریخی اجرایی شد. عملیات مرمت این اثر در سال ۱۳۹۶ به دلیل آماده‌سازی آن برای ثبت جهانی به‌صورت جدی‌تری دنبال شد. در حال حاضر برای بازدید و معرفی بهتر این اثر، مسیر جدید گردشگری داخل قلعه بین پایین قلعه و میان قلعه تعریف و معرفی شده است تا گردشگران به راحتی داخل قلعه تردد کنند.
نویسنده: زهرا آذرنیوش