پامنار به محله‌ها، مساجد و آبادی‌هایی گفته می‌شود که در مجاورت و در کنار مناره یا گلدسته قرار گرفته است و به همین دلیل به پامنار شهرت یافته است. به بیانی دیگر می‌توان گفت که اسم پامنار نشات گرفته از معماری دیوانی ایران پیش از اسلام و پس از آن معماری مذهبی در دوران اسلامی مخصوصا ساختمان مناره‌ها و مأذنه‌های مساجد است. جالب است بدانید که در بسیاری از شهرهای قدیمی کشور و در مرکز بافت تاریخی این شهرها، می‌توان محله‌هایی را مشاهده کرد که به آنها پامنار گفته می‌شود. مشهد، تربت، زیارت، امامزاده، آستانه، پیر، شیخ، قدمگاه و بسیاری دیگر از این عنوان‌ها نیز همانند کلمه‌ی پامنار در دوران اسلامی رواج یافته است. در مورد وجه تسمیه پامنار چنین بیان شده است که منار یا مناره اسم مکان از ماده، نور یا نار نیز به معنای محل نور یا آتشگاه و مکان روشنایی است و به بنایی گفته می‌شد که با ارتفاعی بسیار و در عین حال با عرضی کم و باریک آن هم در کنار مساجد و بقعه‌های متبرکه به صورت ستونی بلند و به شکل ساختمانی برج مانند ساخته می‌شد.
نمونه‌ای از منارهای ایران
در زمان هخامنشیان منارها برای ارسال پیام و راهنمایی مسافران و در دوران اسلامی برای گفتن اذان استفاده می‌شد
کاربری و نوع استفاده از پامنارها در دوران مختلف متفاوت بوده است. به عنوان مثال در دوران هخامنشیان و پس از آن، از مناره‌ها برای ارسال پیام و همچنین هدایت و راهنمایی پیک‌ها و چاپارها و مسافرانی که در کنار جاده‌ها بودند استفاده می‌شد. همچنین این بناها برای کمک و راهنمایی کشتی‌ها در بندرها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ به گونه ای که با روشن کردن آتش روی مناره‌ها، به این مهم می‌پرداختن این در حالی است که با ظهور اسلام در ممالک اسلامی از این مناره‌ها به عنوان جایگاه موذن جهت گفتن اذان استفاده می‌شد. به همین دلیل منارهای جدیدی با مصالحی همچون آجر و سنگ ساخته شده است تا در ایجاد توازن ساختمان مساجد و معابد بزرگ، نقش مهمی را ایفا کند. «ماذنه» یا «گلدسته»، همین مناره‌ها است که در دوران اسلامی به این نام‌ها شهرت یافته است.
نمونه‌ی دیگری از منارهای ایران
پامنارهای قم، درواقع سه بنای قدیمی است که یکی از آنها به نام منار میدان کهنه و دیگری به نام پامنار سردر مدرسه‌ی غیاثیه شناخته می‌شود. این میراث ارزشمند کشور، در محله‌ای به نام «میدان کهنه»، در فاصله‌ای بین محله‌ی «چهارمردان» و «مسجد جامع» این شهرستان قرار گرفته و از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شهر قم به‌شمار می‌رود. متاسفانه بر اثر گذشت زمان و وقوع حوادث طبیعی، از این آثار ارزشمند تاریخی ایران تنها بخش کوچکی برجای مانده است و قسمت اعظم آن از بین رفته است؛ این در حالی است که تزئنیات گچبری ظریف و هنرمندانه‌ی آن، با گذشت زمان بسیار، همچنان دیدنی و مثال‌زدنی است.
از بین دیه‌های شش‌گانه‌ی منطقه‌ی قم، دژی باستانی به نام «ممجان»، به دلیل قرارگیری در مرکز، که به گفته‌ی مولف کتاب «تاریخ قم»، به نام نفس شهر قم، لقب گرفته است، گسترش قابل توجهی یافت و درواقع به عنوان هسته‌ی اصلی ایجاد و شکل‌گیری شهر قم، شناخته شد. در این باره مهندس سعیدنیا چنین گفته است
موقعیت مکانی محله لب چال در میدان کهنه در میان محلات قدیمی شهر و مرکزیت ارتباطی آن در اتصال جادههای ناحیه تردیدی به جا نمیگذارد که این محوطه همان دیه یادژ باستانی ممجان بوده که از ابتدا تاکنون هسته کهن شهر قدیمی قم را تشکیل میدهد... و در توسعه شهر دوره اسلامی معبری که از جوار دژ ممجان میگذشته به تدریج مبدل به بازار گشته است.
میدان کهنه‌ی هر شهری، درواقع اصلی‌ترین و مهم‌ترین عناصر شهری است که در مدخل یا همان ورودی اصلی شهر ساخته می‌شود که مدرسه‌ی غیاثیه نیز در ورودی میدان کهنه‌ی قم قرار دارد. نقطه‌ای که در گذشته به عنوان مرکز شهر محسوب می‌شد و مرکز اتصال و تلاقی مسیرهای مختلفی که از داخل شهر می‌گذشت نیز، بوده است؛ که اگر در بافت قدیم شهر قم کوچه‌ها، مسیرهای گذر و شبکه‌ی راه‌ها را به دقت بررسی کرد، حتما در عصر حاضر نیز می‌توان رد پا و اثری از این جاده‌ها و مسیرهایی که در متن شهر وجود داشته است، مشاهده کرد.
جالب است بدانید که این دو منطقه‌ی کهن (میدان کهنه و محله‌ی پامنار)، تا اتمام دوران حکومت قاجاریان، همچنان به عنوان مرکز شهر قم شناخته می‌شد؛ اما با توجه به احداث جاده‌ی تهران قم که در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری و در سال ۱۳۰۱ هجری به همت «امین‌السلطان»، صورت گرفت، مسیر قدیمی ری رونق خود را از دست داد و متروکه شد. همین امر سبب انتقال قسمتی از فعالیت‌هایی که در میدان کهنه انجام می‌شد، به مرکز جدید یا میدان نو شد. بنابراین مناطقی که در اطراف و گرداگرد حرم مطهر حضرت فاطمه‌ی معصومه (ص)، قرار داشت وسعت قابل توجهی یافت. متاسفانه در سال ۱۳۱۳ هجری قمری سیلی عظیم شهر قم را دربرگرفت و قسمت عمده‌ای از بافت قدیمی و تاریخی شهر که در شهر رودخانه‌ی قم قرار داشت، دچار سیل شد. احداث راه‌آهن نیز از دیگر دلایلی بود که به این انتقال از میدان کهنه و بازار کهنه به مرکز جدید که میدان نو و اطراف حرم مطهر بود، کمک شایانی کرد.
مناره‌ی میدان کهنه‌ی قم، قدیمی‌ترین منارهای است که در حال حاضر در ایران وجود دارد
همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، قم دارای سه منار است و در متون ثبت شده‌ی تاریخی که متعلق به اوایل و اواسط دوران اسلامی است، از این سه منار یاد شده است. قدمت یکی از این منارها به سال ۲۹۱ هجری قمری بازمی‌گردد. به نظر می‌رسد که در دوران حکومت «یحیی بن اسحق» در مجاورت «مسجد ابولصدیم حسین اشعری»، احداث شده است. در کتاب «گنجینه‌ی آثار قم»، نویسنده معتقد است که منار میدان کهنه درواقع، مناری است که در سال ۲۹۱ هجری قمری، در مرکز شهر جدید اسلامی و شهر قدیمی کمیدان احداث شده است. درواقع، گروهی از محققین و باستان‌شناسان مناره‌ی شوش و مناره‌ی مسجد تاریخانه‌ی دامغان را از نخستین مناره‌های ساخته شده در ایران می‌دانند و پس از آن منار میدان کهنه‌ی شهر قم را از کهن‌ترین مناره‌هایی معرفی می‌کنند که در کشور وجود دارد. جالب است بدانید که مورخان در مورد دو مناره‌ی دیگری نیز در قم نیز سخن به میان آورده‌اند که گویا یکی از آنها در سال ۴۴۷ هجری در خارج از شهر قم به همت «میر ابوالفضل عرقی» و دیگری به دست «کمال‌الدین ثابت وزیر» در سال ۵۲۷ هجری و در داخل شهر ساخته شده است. این در حالی است که «فیض»، معتقد بود که این دو منار هرگز وجود نداشته است مگر اینکه منظور از این منارها، همان دو مناره‌ی سردر مدرسه‌ی غیاثیه باشد.
در کتب تاریخی که قدمت آنها تا قرن ۱۱ هجری قمری است، مطلبی از مناره‌های قم ثبت نشده است تا اینکه سرانجام در قرن ۱۲ هجری «هاتف اصفهانی» در دیوان خود، قطعه‌ای را در مورد مرمت گلدسته‌های قدیمی قم که همان منار میدان کهنه است، ثبت کرده است.
«کهن گلدسته قم را که ویران بود بنیانش مجدد شد به حکم او اساس و تازه شد بنیان
دبیرخامه هاتف پی تاریخ اتمامش رقم زد شد زحکم آصف این گلدسته آبادان»
با توجه به کتیبه‌ی سنگی به سال ۹۳۶ هجری قمری که در منار میدان کهنه قرار داشت، «منار چهار سو»، نام دیگر این اثر تاریخی است که سازندگان آن را با ارتفاعی بالغ بر ۲۴ متر و قطری حدود ۴ متر احداث کرده‌اند. معماری این منار زیبا و قابل توجه بوده و به صورت رگچین آجری درست شبیه اکثر مناره‌هایی که در دوران سلجوقیان ساخته می‌شد، احداث شده است. منار با دو راه‌پله به شکل مارپیچ و به صورت رفت و برگشتی با تعداد ۶۳ پله ساخته شده که امروزه یکی از این راه‌ها به فضای داخلی مسجد فعلی که به «مسجد میدان کهنه» شهرت دارد و دیگری به سمت پشت بام محدود می‌شود. با درنظر گرفتن سبک معماری انجام شده و نیز اسلوب آجرکاری در این اثر تاریخی، شباهت بسیاری در این منار با «منار مسجد میدان ساوه» و همچنین «مناره‌ی آجری خرم‌آباد»، که هر دو متعلق به قرن پنجم هجری قمری است، مشاهده می‌شود.این منار قدیمی نیز همانند دیگر مناره‌های هم دوران خود دارای کتیبه‌ای آجری در بخش تاج بنا بوده که متاسفانه با گذر زمان از بین رفته است. البته ناگفته نماند که قسمت‌های برجای مانده از این میراث ملی که پیش‌تر خساراتی به خود دیده بود، در سال ۱۱۹۱ هجری قمری با پیگیری و دستور یکی از امیران زند مورد ترمیم و تعمیر قرار گرفته است و مأذنه‌ی امروزی نیز که بعدها به آن افزوده شده است، تنها نیم قرن از تاریخ آن می‌گذرد.
با توجه به معماری مناره میدان کهنه، قدمت این اثر تاریخی به اواسط قرن پنجم هجری بازمی‌گردد
منار میدان کهنه از جاهای دیدنی قم و بناهای تاریخی و ارزشمند ایران است که در طول تاریخ مساجد بسیاری در مجاورت و در نزدیکی آن ساخته و تخریب شده که به آنها مسجد منار گفته می‌شد. تنها مسجدی که در عصر حاضر در نزدیکی منار میدان کهنه باقی مانده، به تلاش «مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد تقی فیض» و در سال ۱۳۱۰ خورشیدی احدث شده است. همچنین این منار قدیمی رخدادهای تاریخی متعددی را به نظاره نشسته است که می‌توان به اشغال شهر قم در طی جنگ جهانی اول توسط نیروهای خارجی اشاره کرد. در این زمان گلوله‌هایی از توپ به بدنه‌ی مناره شلیک شده که هنگام ورود نیروهای خارجی برای ایجاد رعب و وحشت در بین مجاهدین انجام شده است. با درنظر گرفتن نوع معماری مناره میدان کهنه قم و مقایسه آن با دیگر بناهای تاریخی که قدمت آنها مشخص است، محققان مدعی هستند که نمی‌توان قرن پنجم هجری قمری را به عنوان قدمت واقعی این اثر تاریخی درنظر گرفت. بنابراین ایشان قرن سوم هجری را که در برخی از سندهای تاریخی مبنی بر سده‌ی احداث این مناره عنوان شده است، صحیح نمی‌دانند.
منار میدان کهنه در شهر قم، یکی از آثار تاریخی ارزشمند ایران است که در آذر ماه سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسیده است.
عکس دوم گالری از خبرگزاری مهر
نویسنده: محبوبه حسنی