شهرستان فیروزآباد فارس (نام شهر اردشیر خوره بنیانگذار سلسله ساسانیان)، یکی از مناطق قدیمی و کهن ایران به شمار می‌آید که آثار تاریخی و عمارات ارزشمندی همچون قلعه‌دختر، شهر گور و چند سنگ‌نگاره ساسانی را در دل خود جای داده است. کاخ اردشیر بابکان که به آتشکده فیروزآباد نیز مشهور است، از جمله این آثار تاریخی است که در این منطقه از کشور احداث شد. این اثر در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۸۹ به ثبت ملی رسید.
همانگونه که می‌دانید، استان فارس از مناطقی است که در جای‌جای خود، عمارات و بناهایی تاریخی و کهن به یادگار دارد که نشان از قدمت و اهمیت این منطقه از کشور، در سال‌های دور است. شهرستان شیراز با حضور اثر تاریخی شگفت‌انگیز مجموعه تخت جمشید، همچون نگینی است که زیبایی این استان را دو چندان می‌کند.
شهری كه امروزه فیروزآباد نامیده می شود، پیش از آن شهر گور نام داشت. براساس منابع تاریخی معتبر، شهر گور یا جور را اردشیر بابكان (بنیانگذار سلسله ساسانی) بنا کرد و آنرا تختگاه خود قرار داد. پس از مرگ اردشیر به سال ۲۴۱ میلادی، الگوی ساختمانی این شهر كه دایره ای شكل بوده مورد تقلید فراوان واقع شد و تا سده‌های میانه، نزدیك به ۴۰۰ شهر بدین صورت ساخته شد.
ابن بلخی كه یك هزار سال قبل فارسنامه را تالیف كرده است، می‌نویسد:
فیروز آباد كه قدیم آنرا گور می‌نامیدند، به روزگار كیانیان، شهر بزرگی بوده و حصاری عظیم داشت. اسكندر ذوالقرنین چون به پارس حمله كرد چندان كه كوشید نتوانست به حصار شهر گور رخنه كند، لذا جهت رودی را كه از سر كوه می آمد، به طرف شهر برگرداند و در شهر جاری ساخت تا آنكه تمام شهر گور در آب غرق شد.
فیروزآباد نسبت به زمین‌های اطرافش در گودی واقع شده، لذا با آب رودخانه‌ای كه اسكندر در شهر جاری ساخت؛ این شهر به یك دریاچه تبدیل شد. این دریاچه قرن‌ها باقی بود تا این كه اردشیر با تمهیداتی آب دریاچه را تخلیه كرد و شهر جدیدی به جای شهر گور بنا نهاد.
حکیم ابوالقاسم فردوسی در مورد خشک کردن چشمه (دریاچه) مزبور و بنا و آبادانی این شهر توسط اردشیر در شاهنامه توضیح داده که در ابیاتی از آن می‌فرماید:
یکی شارستان کرد پر کاخ و باغ
بدو اندرون چشمه و دشت و راغ
برآورد از چشمه آتشکده
بدو تازه شد مهر و جشن سده
همی راند از کـوه تا "شهر گور"
شد آن شارستان پر سرای و ستور (شاهنامه)
از آن پس این شهر اردشیر خوره نامیده شد. این شهر مجددا در زمان حمله اعراب به ایران ویران شد. زمانی كه عضدالدوله دیلمی (گیلانی) بر اعراب حاکم بر این شهر تسلط پیدا كرد، به آبادانی ویرانه‌ها همت گماشت و از آن به بعد این شهر فیروزآباد نامیده شد.
شهرستان فیروزآباد نیز با قرارگرفتن آثار تاریخی ارزشمند و باشکوهی که برخاسته از فرهنگ، هنر و هویت ایران کهن است، همانند مرواریدی ارزشمند، جلال و درخششی مثال‌زدنی را برای استان فارس به ارمغان آورده است. کاخ اردشیر بابکان عمارت جالب، زیبا و تحسین‌برانگیز دوران حکومت ساسانیان است که می‌توان از آن به عنوان یکی دیگر از آثار مهم ایران پیش از اسلام، یاد کرد.
جغرافیا و همسایگی‌های بنای کاخ اردشیر بابکان
همانگونه که پیش‌تر بیان شد، کاخ اردشیر بابکان از جاهای دیدنی فیروزآباد محسوب می‌شود و در استان فارس، ۳ کیلومتری شهرستان فیروزآباد قرار گرفته است. به نظر میرسد عبور نهر آبی از بخش شرقی کاخ، از دلایل آبادانی منطقه‌ای (شهر گور که نام قدیم فیروزآباد بوده و به اردشیر خوره نیز معروف است) که کاخ ساسانی در آن احداث شده است، به شمار می‌رود. از بناهای نزدیک این کاخ می‌توان به امامزاده جعفر (این مکان مقدس در شهر قدیم و متعلق به دوران ایلخانیان است)، چندین سنگ قبر (به نظر میرسد تاریخ حک شده بر یکی از این سنگ‌ها متعلق به سال ۷۴۱ هجری قمری است)، قلعه حسن‌آباد، چندین روستای تاریخی، ساختمان آشپزخانه (این عمارت در پشت کاخ قرار گرفته است)، نقارخانه (در نزدیکی کاخ واقع شده است) و آتشکده، اشاره کرد.
تاریخچه کاخ اردشیر بابکان
طبق نوشته‌های برجای‌مانده از دوران ایران کهن، به نظر میرسد بنای تاریخی این کاخ، توسط اردشیر بابکان که لقب بنیانگذار سلسله ساسانیان را از آن خود کرده است، در قرن سوم میلاد در دوران حکومت اردوان پنجم (بیست و هشتمین و آخرین شاه ایران از سلسله اشکانیان)، احداث شده است. البته در برخی از نوشته‌های ایران کهن نیز مشاهده می‌شود که اردشیر پس از پیروزی بر اردوان پنجم در مجاورت شهر گور (نام قدیم شهر فیروزآباد امروزی) و در نزدیکی برکه‌ای وسیع، عمارتی مهم و ارزشمند را بنا نهاده است. متون تاریخی جالبی نیز وجود دارد که توسط مورخین و در قرون گذشته ثبت شده است. به نظر میرسد که نویسندگان این نوشته‌ها، توضیحاتی قابل توجه را در مورد عمارت کاخ، در اختیار بازماندگان قرار داده‌اند. برخی از آن‌ها معتقدند که آتشکده‌ای بسیار بزرگ، در فیروزآباد احداث شده است که می‌توان آن را به دلیل وسعت زیادش نسبت به سایر آتشکده‌های موجود در استان فارس، به آتشکده اعظم نامید. مرحوم پیرنیا نیز در مورد این بنا نظر جالب و قابل توجهی ارائه کرده است که دانستن آن خالی از لطف نخواهد بود. ایشان در نوشته‌ای بیان کردند که آتشکده فیروزآباد که به بارین نیز شهرت دارد، در سال ۲۲۴ میلادی احداث و به عنوان یکی دیگر از بناهای مهم آن دوره محسوب می‌شود. وی معتقد است که ایران‌شناسان غربی کمر همت بسته‌اند تا این آتشکده را برای عموم به عنوان کاخ اردشیر معرفی کنند. درحالی که این چنین نیست و به نظر میرسد از ملزومات نام‌گذاری عمارتی به کاربری کاخ، نیازمند فضاها و مکان‌های مخصوصی است که در این بنای تاریخی، مشاهده نمی‌شود. به هرحال گفته‌ها و تعابیر متفاوتی نسبت به کاخ بودن یا آتشکده بودن این عمارت تاریخی وجود دارد.
معماری کاخ اردشیر بابکان
همانگونه که پیش‌تر بیان شد، عمارت کاخ اردشیر بابکان، یکی از بناهای تاریخی و مهم برجای‌مانده از دوران حکومت ساسانیان است که از نظر معماری و نوع ساختار آن، به عنوان یکی دیگر از آثار ارزشمند ایران کهن شناخته می‌شود. به نظر میرسد نوع ساختمان این عمارت، از سه بخش تشکیل شده است که می‌توان به ایوانی مرتفع، سه تالار گنبددار و حیاطی با دو ایوان و تالارهایی در مجاورت آن، اشاره کرد. یکی از نکات مهم در معماری صورت گرفته این کاخ زیبا و حیرت‌انگیز، استفاده سازندگان آن از مصالح سنگ و گچ است که در دوران خود بسیار مهم و باشکوه تلقی می‌شدند. معماران این بنای کهن، نقشه آن را در بخش باختری و آن سوی رودخانه با زیربنایی بالغ بر ۱۰۴*۵۵ متر طراحی کرده‌اند. به نظر میرسد این کاخ نخستین عمارت عهد ساسانیان است که برای آن ایوان و گنبد درنظر گرفته‌اند. برخی از کارشناسان معماری بر این باورند که سبک و سیاق معماری به کار رفته در ساخت این اثر تاریخی، کاملا ایرانی و برگرفته از هنر و استادی سازندگان و معماران آن زمان است. به کارگیری سنگ‌های نیمه‌تراش میخکی در ساخت بخش‌های مختلف کاخ اردشیر، نمونه‌ای از مهارت استادان ایران زمین در دوران ساسانیان محسوب می‌شود.
در این عمارت ستون‌هایی چهارگوش و نیمه‌ستون‌هایی از سنگ میخکی مشاهده می‌شود که مشابه آن‌ها را می‌توان در بناهای دوران حکومت اشکانیان نیز یافت. استادان و هنرمندان گچبر آن دوران، با به کارگیری فنون و مهارت‌های ناب ایرانی، تزئینات گچبری بسیار زیبا و حیرت‌انگیزی را که از نمونه کارهای معماری دوران پادشاهی ساسانیان است، در بخش درونی بنا و روی سنگ‌ها ایجاد کردند که چشم هر گردشگر خارجی را به حسب تحسین گرد و زبان‌شان را به موجب تمجید، مجبور به سخن می‌سازد. در بخش بالای ایوان‌های کوچک که به اینواچه معروف است و همچنین درگاه‌ها، گیلوئی‌هایی (قسمت مابین طاق عمارت و دیوار که بر آن نقاشی و گچبری کنند) تعبیه شده که با توجه به سبک و روش گیلوئی‌های به کار رفته در بالای درگاه‌های مجموعه تخت جمشید، می‌توان آن‌ها را مانند هم درنظر گرفت. برخی از کارشناسان معماری و باستان‌شناسان ایرانی معتقدند، باوجود احداث این عمارت کهن، در بدو پادشاهی ساسانیان، می‌توان از آن به عنوان یکی از عمارات و بناهای شگفت‌انگیز دوران خود نام برد. اثری که باعث فخر و مباهات هر ایرانی نسبت به هنر مردم روزگاران پیشین و مهارت معماران و سازندگان دوران گذشته کشور می‌شود. طراحان و سازندگان کاخ اردشیر بابکان، تالارهایی تودرتو را برای این عمارت شگرف تاریخی در نظر گرفته‌اند که در نوع خود جالب و قابل توجه است. استحکام تزئینات این بنای ایران کهن به گونه‌ای است که همچنان پس از گذشت ۱۸۰۰ سال از زمان ساخت آن، گچبری‌های قسمت بالای دیوارهای درونی خود را حفظ کرده است. بخش شرقی کاخ، می‌توان چهار عمارت را که به صورت گنبدی ساخته شده‌اند، مشاهده کرد. سازندگان این بنا، آن‌ها را با اجرای فیل‌پوش احداث کرده که می‌توان نظیر آن را در قلعه اردشیر نیز یافت. بر دیواره‌های بخش شمالی (از سمت بیرون) می‌توان چشمه‌ای جوشان را دید. همچنین برخی از باستان‌شناسان، نهری را که از مجاورت دیوار شرقی کاخ عبور می‌کند، از دلایل آبادانی شهر گور و کاخ ساسانی در نظر گرفته‌اند. اگر از کاخ خارج شده و فاصله‌ای نه چندان زیاد را بپیماییم، به آتشدانی خواهیم رسید که به نظر میرسد برای ادای مراسم مذهبی تاسیس شده است. چرا که حضور چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش از دید برخی از مردم آن روزگار، مزیتی شگرف را به این مکان، بخشیده است.
شاید حضور چشمه در مجاورت این عمارت تاریخی، باعث شده است که آن را آتشکده فیروزآباد نیز بنامند. امروزه، ایوان‌های سنگی گنبدی شکل قسمتی از کاخ اردشیر برجای‌مانده است که می‌توان مطالبی بسیار جالب در مورد نوع معماری صورت گرفته در آن را بدست آورد. به نظر میرسد روش معماری انجام شده در این عمارت تاریخی، در دوران بعد از ساخت آن نیز مورد استفاده قرار گرفته و در دیگر بناهای حکومت ساسانی اجرا شده است. برخی از معماران معتقدند به دلیل استفاده از سنگ‌های میخکی در پایه بنا، و همچنین ایوان‌ها، راهروها و تالارهای بسیاری که در این عمارت تعبیه و ساخته شده است، می‌توان آن را مزیتی بر کاخ سروستان دانست. چرا که سازندگان کاخ سروستان، تعداد تالارها و ایوان‌های کمتری را برای این عمارت درنظر گرفته و گنبدش را نیز از آجر ساخته‌اند. دیوارهایی که بخش بیرونی کاخ را تشکیل می‌دهند، فاقد پنجره بوده و سازندگان، آن‌ها را مانند دیوار قلعه و دژی مستحکم، احداث کرده‌اند. در واقع این دیوارها از ستون‌هایی برخوردار هستند که به طاق نیز متصل است. یکی از شرق‌شناسان به نام بارتلد (شرق‌شناس روسی) بیان می‌کند که در دروازه‌ی شهر در نزدیک استخر آب، محلی به نام بارین وجود داشته که متنی به خط پهلوی بر آن مشاهده می‌شد. در این متن نوشته شده بود که ۳۰ هزار دینار زر برای این عمارت هزینه شده است.
جالب است بدانید که تکنیک‌های طاق‌زنی ساسانیان به طور عمده به کیفیت ملاط گچ بستگی دارد که اجازه طاق‌زنی بدون مرکز می‌دهد چون زمان گیرش آن کم است. نوع قرارگیری گنبد رو ی چهار ضلع با استفاده از گوشه‌سازی‌ها صورت می‌گیرد که تا پایان دوران ساسانی و همچنین در دوران پس از اسلام نیز وجود دارد. نوعی پوشش‌های گنبدی خفته نیز به چشم می‌خورد و در این دوره پیشرفت بسیاری کرده است.
همانگونه که می‌دانید، آثار برجای مانده از گذشتگان، علاوه بر انتقال اطلاعات زندگی مردم آن روزگار، ارائه‌دهنده بخشی از فرهنگ و هویت ما نیز خواهد بود. پر واضح است که تلاش برای حفظ و نگهداری از این بناهای تاریخی و ارزشمند، مسئولیتی است که هیچ ایرانی متعهدی در انجام آن کوتاهی نخواهد کرد.
عکس‌های گالری از عباس امیری
نویسنده: محبوبه حسنی