گنبد غفاریه از جاهای دیدنی مراغه است و در قسمت شمال غربی شهر، در کنار رودخانه صافی چای قرار دارد. تاریخ احداث آن در فاصله بین سال‌های ۷۲۵ و ۷۲۸ هجری قمری است و زمان حکومت ایلخانیان و توسط سلطان ابوسعید بهادر خان ساخته شده است.
علت نامگذاری گنبد غفاریه: با توجه به متون تاریخی این است که عارفی به نام “نظام الدین احمد بن حسین الغفاری” در زمان فرمانروایی “سلطان یعقوب بن حسن بیگ آق قویونلو” هنگام مراجعت از حج، عمارتی در نزدیکی این بنا احداث و املاک و باغی جهت مصارف آن وقف نمود. به همین دلیل این عمارت و بناهای وابسته و همچنین برج مزبور به نام وی به ” غفاریه ” شهرت یافت.
ویژگی‌های معماری
گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شکل مربع آجری است که روی سکو و بر فراز دخمه‌ای استوارشده است و چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی که دارای تزیینات آجری است، زینت یافته است.
درگاه ورودی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریک و بلند جنبین می‌باشد.
طاق نمای مرکزی را تزیینات زیبای معلقی مرکب از آجر و کاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو کتیبه به خط ریحان آرایش می‌دهد.
معماری بنای گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است که دارای دو طبقه فوقانی و زیرین می‌باشد . ازاره ی بنا به ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر تراشیده سفید ساخته شده که بعضی از قطعات آن به ابعاد ۱۵۰ در ۷۰ سانتیمتر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه‌های بنا، ستون‌های آجری با نقوش لوزی و در هر یک از اضلاع، دو طاقنما و یک حاشیه کتیبه کار کرده‌اند. این بنا در اصل دارای گنبدی دو پوش بوده که از بین رفته و در دوره اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.
سرداب زیرین بنا رو به مشرق دارد، اما ورودی اتاق فوقانی شمالی و با طاقنمایی احاطه شده است. بالای در، کتیبه‌ای در دو سطر و بالای طاق، کتیبه ای دیگر به چشم می خورد. حروف کتیبه ها در اینجا ریحان است. متن کتیبه سه سطری بالای طاق علی رغم تحمل آسیب های زیاد قابل خواندن است: ‹امر بانشاء هذه القبه المبارکه فی ایام مولانا السلطان الاعظم ظل الله فی الارض سلطان سلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادر خان خلد الله ملکه›.
از دو کتیبه دو سطری بالای در، چیز زیادی بر جای نمانده، ولی از همین مختصر می توان دریافت که این کتیبه، حاوی القاب و احتمالا نام شخصیتی بوده که آرامگاه برای او ساخته شده است. آنچه از کتیبه باقی مانده، بدین شرح است: ‹لمقر الش … المالکی العلی العادلی›. با توجه به سه نشان خانوادگی بر بالای پنجره ها که به صورت دو عصای پشت به پشت است، در می یابیم که آن ها نشان خانوادگی” چوگانداران ” است. این نشان، در جای دیگری، بر بنایی واقع در بیت المقدس یعنی مدرسه ” امیر ایل ملک” که مدرسه ملکیه گفته می شود و نیز بر چلچراغی مینایی متعلق به موزه قسطنطنیه، به همراه نام ” ایل ملک چوگاندار” دیده می شود. البته گنبد غفاریه نمی تواند آرامگاه ایل ملک - متوفای ۷۴۷ ه.ق ـ در قاهره باشد، ولی مدرسه ای در قاهره به نام مدرسه قراسنقریه وجود دارد که توسط فردی به نام امیر مملوک الشمس الدین قراسنقر الچرکسی المنصوری که در کار معماری در مصر و سوریه شهرت داشته ساخته شده است.
قراسنقر در ابتدا یک غلام مملوک بود که قلاون، آن گاه که امامزاده ای بیش نبود، او را خریداری کرد و منصب چوگانداری به او داد. او در عهد لاجین، نایب السلطنه مصر بود و به هنگامی که محمد بن قلاوون برای بار سوم به سلطنت دست یافت، به عنوان نایب السلطنه سوریه برگزیده شد و تا سال ۷۱۱ هجری قمری در این مقام باقی ماند. در این سال، نزد تاتارها گریخت. او روز بیست و هفتم شوال سال ۷۲۸ ه.ق یعنی در عهد سلطنت ابو سعید بهادر خان در مراغه جایی که اولجایتو تیول او قرار داده بود، درگذشت. بنابراین با توجه به فقدان مدارک دیگر می توان پذیرفت که گنبد غفاریه، مدفن امیر مملوک شمس الدین قراسنقر الچرکسی المنصوری است.
تزئینات معماری
برخی از تزیینات بناها، مانند کاشی معرق و تکنیک جدید کاشی لعاب پران، در این دوره شکل گرفته و از این دوره کاربرد کتیبه های کاشی معرق به صورت جدی فراگیر شده است. وجود کاشی‌های آبی فیروزه ای در گوشه های بنا و نیز کاشی معرق در میان تزئینات آجری بی‌نظیر این بنا و وجود کتیبه های کاشی‌کاری که به رنگ آبی فیروزه‌ای و مشکی روی بدنه این بنا قرار دارد این برج مقبره را ویژگی خاصی بخشیده است .
حروف کتیبه‌ها به رنگ سیاه بر زمینه‌ای سفید قرار گرفته و با اسلیمی‌هایی به رنگ آبی فیروزه‌ای آذین شده‌اند. نماهای جانبی و نماهای پشتی، هریک به دو پنجره در داخل طاقنما مجهز هستند. بالای هر پنجره که در چهار چوبی مستطیل قرار گرفته، با نقوش بسیار زیبایی از آجر و کاشی مینایی تزیین شده است. بالای این تزیینات، نواری قرار گرفته که با سه نشان خانوادگی صاحب آرامگاه آذین شده است. شبستان اصلی با گچ سفید اندود شده و دارای طاقنماهای مسطح عریضی با مقرنس است. این بنا در ۷ مرداد ۱۳۱۲ به شماره ۱۳۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
به طور کلی برج مقبره هادر ایران و به‌خصوص در شهر مراغه با ساختار منفرد جنبه سمبلیک و نمادین پیدا کرده‌اند. برج‌های آرامگاهی شاهکارهای آجرکاری با ارزش‌های ویژه نهفته معماری هستند. فرم و شکل برج‌های مقبربه‌ای در ایستایی آن‌ها نقش موثری دارد و باعث شده است که این تک برج‌ها در طول تاریخ برای معماری ایران به یادگار باقی بمانند.
عکس‌های متن از هادی صیفی و بهرام اردبیلی
نویسنده: آزاده یوسف نژاد
$('.map-container') .click(function(){$(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});