آتشکده آذرخش داراب از آتشکده‌های خاموش ایران است که با نام‌های مسجد سنگ و مسجد سنگی هم شناخته می‌شود. آتشکده‌ها نیایشگاههای زرتشتیان بوده‌اند که در آنجا آتش روشن می‌کرده و مهم‌ترین نیایش‌های خود را انجام می‌دادند. آنچه در منابع تاریخی در مورد آتشکده‌ها آمده اطلاعاتی مربوط به دوره ساسانی و دوره اسلامی است. معمولا معماری آتشکده‌ها در سراسر ایران شباهت‌های بسیاری به هم دارند و تقریبا می‌توان گفت از یک الگو پیروی کرده‌اند و تفاوت‌های آنها به صورت جزیی است. با ورود اسلام به ایران و رسمی شدن دین اسلام، بیشتر آتشکده‌ها به تدریج خاموش شده و کارکرد خود را از دست دادند. بسیاری از آتشکده‌ها بدون استفاده ماندند و برخی نیز با گذر زمان تبدیل به مساجد شدند. بسیاری از مساجد اسلامی امروزی بر روی آتشکده‌های ساسانی بنا شده‌اند.
آتشکده آذرخش
آتشکده آذرخش از جاهای دیدنی داراب به شمار می‌رود و در فاصله ۵ کیلومتری جنوب شرق شهر و در دامنه کوه، ساخته شده است. شهر داراب در فاصله ۲۷۵ کیلومتری شرق شیراز قرار دارد. در مورد بنای آتشکده، نظریات مختلفی ذکر شده است. معماری بنا دارای سازه‌ای شگفت‌انگیز با نمای چلیپا است. برخی از پژوهشگران براین عقیده‌اند که این بنا در ابتدا معبد مهرپرستان آریایی بوده و در عصر ساسانی به آتشکده تبدیل شده و نام آذرخش بر خود گرفته است. بنای مزبور در دوره اتابکان به مسجد تبدیل شده است. آتشکده آذرخش در برخی منابع با عناوین قصر دختر و کاروانسرا نیز نام برده شده است. بنای آتشکده آذرخش را از لحاظ سابقه به پوران‌دخت دختر داراب کیانی نسبت می‌دهند و ساخت آن در حدود سده سوم قبل از میلاد در دوره ساسانی شکل گرفته است. گفته شده بعدها همزامان با حاکمیت ایلخانان در زمان هلاکو، به دستور ابوبکر سعد بن زنگی حاکم فارس، در قسمت چپ بنا، محرابی ساخته شد و از آن پس مسجد نام گرفت.
معماری بنا
مساحت آتشکده در حدود ۴۲۰ متر مربع و به طور کامل از کوه، تراشیده شده است. بخشی از سقف آتشکده، باز است و در زیر آن حوضی با عمق کم قرار دارد. در بیرون بنا اتاقی کوچک قرار دارد که به احتمال بسیار جایگاه نگهبان آتشکده بوده است. معماری بنا محوطه‌ای صلیبی شکل دارد که در اطراف آن، دورتادور، رواقی با جرز، ستون و دهانه‌های طاقدار بنا را احاطه کرده است. پوشش چهار بازوی محوطه صلیبی شکل، به صورت طاق گهواره‌ای ساخته شده، اما پوشش میانی را به صورت مربع بریده و فضایی روباز در نظر گرفته و در زیر آن و وسط تالار، حوض ۴گوش کم عمقی ساخته‌اند. طولانی‌ترین قسمت بنا، طول شرقی-غربی است که از در ورودی شروع می‌شود. ورودی‌های آن در سمت جنوب شرقی قرار دارند و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی ۲۰متر است. طول دو طرف دیگر مسجد در بخش جنوب غرب و شمال شرق در حدود ۱۸متر است. به نظر می‌رسد بنا با کندن کوه از بالای نورگیر شروع شده و به صورت یک چاه با پلان مربع‌شکل به پایین رفته است و سپس از ۴سمت دیواره‌های چاه، ایوان‌های مسجد کنده شده‌اند که از نظر زمانی می‌تواند تاریخ اتمام آن را به یک‌چهارم کاهش دهد.
مسجد سنگی و کتیبه‌ها
در قسمت ورودی بنا یک هشتی وجود دارد. در کنار مسجد اتاقی هست که سقفی طاقی شکل دارد و با ۳ پلکان وارد کف آن می‌شود. این اتاق ۸ متر طول، ۳ متر عرض و در حدود ۲متر ارتفاع دارد. نمای بیرونی بنای سنگی بیشتر شبیه بناهای ساسانی است و شباهتی به بناهای اسلامی ندارد. اما وجود محراب مقرنس‌کاری با خطوط کوفی، بویژه قطع شدن راهروها در دو طرف محراب و قرار گرفتن آن در سمت قبله و کتیبه‌های کوفی، دلایل اسلامی بودن بنا هستند. گفته شده در سال ۶۵۲ قمری، محرابی به این آتشگاه اضافه شد و از آن پس، این سازه مسجد شده است. در نزدیکی آتشکده آذرخش، آسیابی خاص دیده می‌شود که در دل کوه ساخته شده که از نظر معماری در نوع خود بی‌نظیر است.
در ساختمان بنا دو کتیبه وجود دارد که یکی بعد از ورود به مکان بر بالای درب ورودی بنا و دیگری در اطراف محراب تعبیه شده و برگرفته از آیات قرآنی هستند. این سنگ‌نوشته به زبان کوفی و مربوط به دوره اتابکان همزمان با ساخت محراب است. کتیبه بالا ناخواناست و کتیبه پایین تاریخ ۶۵۲ را نشان می‌دهد. در این کتیبه آمده است: «به فرمان ابوالمظفر ابوبکر اتابک در ماه رمضان سال ۶۵۲ه.ق این محراب ساخته شده است». فرصت‌الدوله شیرازی نیز بخشی از مسجد را ترسیم کرده است که شامل بخش درونی مسجد سنگی است. کتیبه اطراف محراب به خط کوفی نقر شده و در معرض فرسایش جبران‌ناپذیری است. اگرچه این بنا دارای قدمتی باستانی است و ساخت آن به دوره ساسانی می‌رسد اما هم‌اکنون نمایی کاملا اسلامی دارد و در نگاه اول نمی‌توان باستانی بودن بنا را تشخیص داد.
پلان بنا همانند چهارطاقی‌ها یا به پیروی از آنها در دل صخره نقر شده و شباهت زیادی به چهارطاقی ایزدخواست دارد که در دوران اسلامی با مسدود کردن بعضی قسمت‌ها به مسجد تبدیل شده و همین قضیه سبب شده که بنا را ساسانی-اسلامی بدانند.
آتشکده و مسجد سنگی داراب با شماره ۲۲۹ ثبت آثار ملی شده است و امروزه یکی از مکان‌های تاریخی و باستانی خاص و منحصر به فردی است که چهره اسلامی نیز دارد. بناهایی که تلفیقی از معماری باستانی ایران و معماری اسلامی هستند و یا بنایی باستانی بوده اند و بعدها با گذر زمان، کارکردهای اسلامی پیدا کرده‌اند از نظر علاقمندان به این مقوله، شگفتی و جذابیت خاصی دارند.
عکس‌های گالری از شیوا عطاران
نویسنده: زهرا آذرنیوش