تهران شهری است تاریخی با بناها و آثاری کهن و برخوردار از معماری زیبا که هر کدام تصویرگر هنر دست و ذهن مردان دوره‌ای از تاریخ برای نسل‌های پس از خود است. «کاخ شهربانی تهران»، نیز یکی از این آثار و بناهای تاریخی است که قدمت ساخت آن به دوران پهلوی اول بازمی‌گردد.
این عمارت تاریخی در مرکز شهر تهران و در یکی از نقاط قدیمی و مشهور پایتخت به نام «میدان مشق»، قرار دارد. قدمت این میدان به دوران حکومت قاجاریان بازمی‌گردد که در حد فاصل بین خیابان امام خمینی (ره) و خیابان سی تیر، قرار دارد. منطقه‌ای که حدود ۲۰ سال پیش به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. «باغ ملی»، نام دیگر این میدان تاریخی است که در دوران حکومت پهلوی اول به این نام خوانده می‌شد که امروزه میزبان تعدادی از بناها و عمارات دولتی ایران است.
به یقین می‌توان کاخ شهربانی را از زیباترین و البته مهم‌ترین ساختمان‌های کلانشهر تهران درنظر گرفت که در دوران پهلوی اول و به دستور شخص «رضاشاه»، احداث شد. درواقع می‌توان این ساختمان دولتی را یکی از گسترده‌ترین عمارات دولتی ایران تا زمان احداث و اتمام ساخت درنظر گرفت.
همچنین این بنای دولتی را می‌توان از لحاظ اجتماعی، جلوه‌گر قدرت حکومت دیوانسالار و تمرکزگرایی معرفی کرد که در مدت زمانی بسیار کوتاه، موفق به سرکوب و از بین بردن کل گروه‌های سیاسی و مردمی در سال‌های پیش از انقلاب جمهوری اسلامی شده است.
معماری که در این ساختمان و در اکثر عمارات ساخته شده در این منطقه اجرا شده است، در نوع خود جالب بوده و از آن به سبک «نئو کلاسیک ایرانی» یاد میشود. سبکی که هم می‌توان شاهد معماری سنتی و کهن ایران بود و هم آثاری از معماری اروپایی را در آن مشاهده کرد.
کاخ شهربانی نیز همانند دیگر ساختمان‌های میدان مشق، با استفاده از این سبک ساخته شده است؛ درون بنا با الگوبرداری و الهام گرفتن از معماری اروپا و بناهای ایران کهن همچون بناهای تخت جمشید ساخته شده است.
درواقع می‌توان مروجان سبک نئوکلاسیک در ایران را «آندره گدار» و «نیشه»، از معماران مشهور جهان معرفی کرد. جالب است بدانید که طراحان و معماران ایرانی از اوایل سده‌ی ۱۴ هجری شمسی و به مدت تقریبا ۱۵ سال، با الهام گرفتن از این سبک، بناها و عمارات متعددی را احداث کرده‌اند که کاخ شهربانی یکی از این آثار تاریخی است. زمان دقیق احداث کاخ شهربانی برابر با سال ۱۳۱۵ هجری شمسی است که با طراحی معمار مشهور ارمنی «گابریل گورکیان» و به هنر دست «قلیچ باقلیان» و تحت نظارت فنی «علی خان مهندس» ساخته شده است.
سازندگان آن را در سه طبقه و با زیربنایی حدود ۲۱ هزار متر مربع بنا کرده‌اند. از نکات جالب و قابل توجه در مورد بنای کاخ شهربانی، تزئینات انجام شده در داخل آن است که با گچ‌بری و آینه‌کاری زیبا و چشم‌نواز، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. بخش خارجی بنا نیز با نقش‌های برجسته‌ی الهام گرفته از معماری دوران هخامنشیان روی بدنه، ستون‌های ساختمان و تندیس‌ها، بسیار تماشایی جلوه می‌کند. همچنین پلکان‌های دوطرفه‌ی سنگی در این کاخ زیبا و کهن، شباهت بسیاری به کاخ آپادانا در مجموعه‌ی تخت جمشید دارد.
جالب است بدانید که «اداره‌ی نظمیه‌ی کل مملکتی» یا همان «شهربانی کل کشور»، در بدو احداث به دلیل به نمایش گذاردن قدرت دولت جهت توسعه و شکل‌گیری ادارات دولتی وقت، ایجاد شده است. این ساختمان در قسمت شرقی میدان مشق و در روبه‌روی باغ ملی ساخته شد. درواقع بنای شهربانی به‌صورت شمالی-جنوبی امتداد یافته است.
عمارت دارای سطحی «ای شکل» (E) است و سازندگان ساختمان را به‌گونه‌ای احداث کرده‌اند که سه بازوی شرقی-غربی در امتداد محور اصلی، بنا را در قسمت جنوب، شمال و مرکز قطع می‌کند. کل سطح استقرار عمارت کاخ شهربانی بهره‌مند از زیرزمین است که این قسمت متشکل از پایه‌های قطور، طاق و گنبدهایی از جنس آجر است. طاق‌های زیرزمین از بخش شمالی به جنوبی دارای ارتفاع است و این مسئله به دلیل وجود شیب شمالی-جنوبی زمین ایجاد شده است. در طبقه‌های اول و دوم کاخ شهربانی که سازندگان آن‌ها را با طرحی یکسان ساخته‌اند، راهروهایی وجود دارد با سقفی بلند که از دو طرف به اتاق‌های مختلف متصل است. نورگیری تمامی اتاق‌ها از یک سمت صورت می‌پذیرد.
اما می‌توان به یقین معروف‌ترین قسمت کاخ شهربانی تهران را بخش مرکزی یا میانی آن معرفی کرد. این قسمت از عمارت با پلکانی عریض از دو سمت از خیابان به ایوانی متصل میشود. زیبایی و شکوه ایوان قابل‌توجه و تماشایی است. ورودی ساختمان و تالار بزرگ، مکان‌هایی است که ایوان به آن‌ها محدود میشود. درواقع تالار ذکر شده محلی است که در آن مراسم نظامی و تشریفاتی برگزار میشود.
کاخ شهربانی که در سال ۱۳۱۵ برای اداره‌ی شهربانی تهران احداث شد، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی توسط وزارت امور خارجه‌ی وقت، از نیروی انتظامی خریداری شده و مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت؛
فرایند‌ی بازسازی این کاخ زیبا و تماشایی ۵ سال به طول انجامید تا سرانجام در سال ۱۳۸۵ این اثر ملی به‌عنوان ساختمان شماره‌ی ۹ وزارت امور خارجه، مورد استفاده قرار گرفت.
زیبایی بخش‌های مختلف کاخ و نیز معماری انجام‌شده در آن، بارها تحسین و تمجید هیئت‌های خارجی را دربرداشته است و آن‌ها پس از تماشای این بنای قدیمی که همواره محلی جهت استقبال رجال دولت‌های کشورهای دیگر محسوب میشود، شگفت‌زده می‌شوند. آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های این مکان یکی از زیباترین تزئیناتی است که در آن صورت گرفته و نظر حاضران را به خود معطوف می‌سازد. همچنین می‌توان به طرح سربازهای حکومت هخامنشیان، ستون‌ها، پایه و سرستون‌هایی که با الهام‌گیری و درحقیقت الگوبرداری از مجموعه‌ی تخت جمشید ساخته شده است، اشاره کرد که در بدو ورود بازدیدکنندگان کاخ، مورد توجه واقع میشود.
امروزه در برخی از مناسبت‌ها، مراسم‌هایی در مقابل این کاخ برگزار میشود که جشن ۲۳۰ سالگی انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت ایران یکی از این رویدادها بود که اخیرا اجرا شد. ساختمان وزارت جنگ، موزه‌ی جواهرات ملی، کتابخانه و موزه ملک، موزه‌ی پست، مدرسه‌ی دارالفنون، سردر باغ ملی و برخی از خیابان‌های قدیمی از دیگر آثار تاریخی و جاهای دیدنی تهران هستند که در مجاورت کاخ شهربانی و در میدان مشق پایتخت قرار دارند و بازدیدکنندگان می‌توانند بخشی از هویت، تاریخ و فرهنگ کشور را در دوران حکومت قاجاریان و پهلوی، نظاره‌گر باشند.
از دیگر نکات جالب و قابل‌توجه در مورد کاخ شهربانی تهران، مسیر دسترسی آسان آن است؛ به گونه‌ای که برای رسیدن به این عمارت تاریخی جز استفاده از اتوبوس، کافی است از مترو استفاده کرده و پس از پیاده از قطار در ایستگاه امام خمینی (ره)، با طی مسافتی حدود ۵ دقیقه به‌صورت پیاده‌روی به سمت غرب، به سردر باغ ملی رفته و وارد محوطه‌ی میدان مشق شوید و کاخ زیبای شهربانی را مشاهده کنید.
نویسنده: محبوبه حسنی