دژ یا قلعه در گذشته، یک ساختمان مستحکم محسوب می‌شد که در طول سده‌های میانی توسط نجیب‌زادگان در اروپا و خاورمیانه ساخته می‌شد. در ایران اما سابقه ساخت قلعه و ارگ‌های شاهی و حکومتی به پیش از اسلام می‌رسد. قلعه‌ها از مهم‌ترین آثار تاریخی و معماری ایران به‌شمار می‌روند. در ایران قلعه‌ها با کارکردهای مختلف ساخته می‌شدند. برخی کارکرد نظامی داشتند و برخی دیگر به‌عنوان محل اسکان والی یک شهر یا ایالت محسوب می‌شدند و برخی دیگر از این قلعه‌ها، مکان‌هایی برای اداره شهر بودند.
جایگاه و موقعیتی که قلعه در آن بنا می‌شود، می‌تواند نشانی بر کارکرد آن باشد. قلعه‌های خارج از شهر و روستا که موقعیت کوهستانی دارند، کارکردهای نظامی و دفاعی دارند و برای مقابله با دشمن و به قصد دفاع از مردم ساخته شده‌اند.
قلعه کیقباد هرنج
قلعه کیقباد هرنج در طالقان قرار گرفته و از دوره اسماعیلیه برجای مانده است
قلعه کیقباد هرنج که از جاهای دیدنی طالقان به شمار می‌رود، در فاصله ۳ کیلومتری شمال غربی روستای هرنج بر فراز کوه قرار دارد و در ارتفاع ۲۹۰۰ متری از سطح دریا بر فراز کوه ساخته شده است. قلعه کیقباد مربوط به سده ۴ و ۵ هجری قمری است و در روستای هرنج از شهرستان طالقان واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن سال ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۰۸۰ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسیده است. سابقه ساخت قلعه کیقباد به دوره اسماعیلیه می‌رسد. اسماعیلیه یا باطنیه فرقه‌ای از شیعه امامیه است. آن‌ها در میان اهل سنت به «باطنیان» مشهور هستند و شیعه هفت امامی نیز نامیده می‌شوند.
عکس از سایت گروه کوهنوردی شقایق
قلعه کیقباد یکی از قلاع فرعی اسماعیلیان محسوب می‌شد که کارکردی شبیه به دیگر قلاع اصلی آن‌ها داشت
قلعه کیقباد هرنج یادگاری از دوره اسماعیلیه است که در طالقان برجای مانده است. از این قلعه تاکنون جز بقایای دیوارهایی از ملات ساروج چیزی برجای نمانده است. اسماعیلیان قلعه‌های خود را با اهداف خاص می‌ساختند. دژهای اسماعیلی به آسانی قابل دفاع نبودند، اما موقعیت سوق‌الجیشی داشتند. قلاع مذکور در مکان‌های دورافتاده برپا می‌شدند تا از دشمنان فراوانی که دائما آن‌ها را مورد حمله قرار می‌دادند، دور باشند و با اطمینان بتوانند مبارزات و حملات خود را سازمان‌دهی کنند. قلاع اسماعیلیه از پشتیبانی خوبی نسبت به هم در وقوع حملات دشمن (بر علیه حکومت عباسیان) برخوردار بودند و یک نظام ارتباطی کارآمد را داشتند. جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب در قلعه‌ها در راس امور قرار داشت. اسماعیلیان این مهم را در قلاع خود با شیوه‌های پیشرفته آب‌رسانی مثل ایجاد آب‌انبار یا چاه در صخره‌ها حل می‌کردند. قلعه کیقباد نیز این خصوصیات را داشته است. مکان قلعه در جایی انتخاب شده بود که از لحاظ آب‌رسانی خودکفا بود. کشت غله به منظور تامین ذخیره غذایی در اطراف قلعه صورت می‌گرفت.
عکس از غزال کوهستان
قلعه‌های اسماعیلی کارکردهای مختلفی داشتند که از جمله آن‌ها می‌توان به استفاده از قلعه برای زندان و ارگ حکومتی، خزانه دولتی، پناهگاه مخالفان و یاغیان، استفاده به‌عنوان پناهگاه مردمی در مقابله با دشمنان، تامین امنیت شهرها و جاده‌ها و برای دفاع از مرزها مورد استفاده قرار می گرفتند. اگرچه قلعه کیقباد به‌عنوان یکی از قلاع رده پایین اسماعیلیان محسوب می‌شد و از قلاع اصلی آن‌ها نبود، اما تمامی کارکردهای قلاع بزرگی چون قلعه الموت و قلعه قهستان و دیگر قلاع اصلی اسماعیلیان در قالبی کوچک‌تر در این قلعه و دیگر قلاع فرعی اسماعیلیه نیز به کار برده شده بود. قرار گرفتن قلعه روی بلندی، می‌تواند بهانه‌ای باشد برای علاقه‌مندان به کوهنوردی و صعود سبک در روزهای پاییزی که به این قلعه بروند و از فضای زیبای اطراف آن استفاده کنند. حدفاصل دیوار شرقی و غربی حدود ۱۰۰ متر و در وسط محوطه آثار یک حوض سنگی به چشم می‌خورد که به احتمال زیاد برای جمع‌آوری آب باران و برف مورد مصرف بود.
عکس از غزال کوهستان
قلعه کیقباد به دلیل قرار گرفتن روی ارتفاع و قله، محلی برای علاقه‌مندان به کوهنوردی نیز محسوب می شود
سفالینه‌های جمع‌آوری آب باران و برف مورد مصرف بود. سفالینه‌های جمع‌آوری شده از سطح تپه به قرن پنجم هجری قمری تعلق دارد. در مسیر حرکت به سمت قلعه کیقباد، نیم ساعت مانده به قلعه، مسیری سنگی قرار دارد که عبور از آن کمی مشکل است. سال‌ها پیش از این مسیر مصالح ساختن قلعه را بالا برده و در قلعه کار کرده‌اند. قلعه کیقباد مکانی است که علاقه‌مندان به تاریخ میانه ایران و مشتاقان آثار معماری این دوره و طرفداران طبیعت و کوهنوردی را بیش از دیگران به خود جذب می‌کند. قرار گرفتن قلعه روی ارتفاع و بلندی، سبب می‌شود که چشم‌انداز زیبا و جالبی را از بالای آن مشاهده کرد.
نویسنده: زهرا آذرنیوش