استان بوشهر از جمله سرزمین‌هایی است که در کنار بهره‌مندی از تاریخی کهن، نقشی بسیار مهم و حیاتی نیز در بسیاری از دوران‌های مختلف تاریخی کشور ایفا کرده است. این سرزمین به گفته بسیاری از باستان‌شناسان و محققان تاریخ، توسط اردشیر ساسانی از سلاطین ایران باستان ایجاد شده است و در ابتدا به نام «رام اردشیر»، شناخته می‌شد. «ابوشهر»، «بخت اردشیر»، «لیان» و «ریشهر»، دیگر نام‌هایی که بوشهر را به آن می‌خواندند. حضور نخستین کشتی جنگی که در زمان سلطنت نادرشاه وارد این سرزمین شده است، گوردخمه‌هایی که قدمت آن‌ها بیش از چندین قرن است و کاخ‌های زمستانی هخامنشیان از جمله بناها و آثار تاریخی است که در بوشهر برجای مانده و همانند سندی ارزشمند، نشانگر تاریخ غنی و قدمت قابل توجه آن است.
در میان این آثار تاریخی، مسجد جامع بردستان، با معماری زیبا و سنتی‌اش، یکی از جاهای دیدنی بندر کنگان به‌شمار می‌رود که مورخان و کارشناسان آن را به عنوان کهن‌ترین عمارت متعلق به دوره اسلامی، معرفی کرده‌اند. این مسجد قدیمی در شهرستان دیر، در روستای بردستان، در میان گورستانی کهن و روی تپه‌ای قدیمی که قبرهای متعددی روی آن قرار دارد، ساخته شده است.
گورستانی کهن و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری در نزدیکی مسجد جامع بردستان وجود دارد
در نزدیکی و پیرامون مسجد می‌توان می‌توان نشانه‌هایی از قبور قدیمی اسلامی را منقوش به خط کوفی و عربی که متعلق به دوران مختلف تاریخی است، در کنار قبرهای جدید مشاهده کرد که در عین بهره‌مندی از ارزش تاریخی، وجود گورستانی کهن را در این منطقه به اثبات می‌رساند. با توجه به تکه سنگ‌هایی که در این قبرستان برجای مانده است، باستان‌شناسان قدمت آن را به قرون چهارم و پنجم هجری قمری نسبت می‌دهند. طرح اولیه مسجد جامع بردستان به صورت مستطیل شکل و متشکل از یک مدخل کوچک، محراب، دو اتاق جانبی و شبستانی بزرگ (شبستان ورودی)، است که به گفته باستان‌شناسان، بنای نخستین به همت «عمر بن عبدالعزیز» ساخته شده است. البته کتیبه‌ای در داخل یکی از اتاق‌های مسجد نصب شده است که سال ۸۲۵ هجری را به‌عنوان زمان تعمیر و بازسازی آن عنوان کرده و احتمال ساخته شدن آن در دوران قرون اولیه اسلامی را قوت می‌بخشد.
طراح مسجد جامع بردستان، معماری مسجد را از بیرون به صورت پلانی چلیپایی (صلیبی شکل) طراحی کرده که متاسفانه در حال حاضر، سفیدکاری شده است. در قسمت بالای مسجد، بادگیری بزرگ قرار دارد که در ساخت آن از روش ساخت بادگیرهای جنوب کشور، استفاده شده است. این بادگیر باعث می‌شود تا هوای داخل شبستان خنک و مطبوع شود. شبستان در خلاف جهت قبله و حدودا به سمت شمال به جنوب و در مساحت تقریبی ۷۵۰ مترمربع ساخته شده است. بلندای مسجد از راس آن تا سطح زمین بالغ بر ۵ متر است و اینگونه به نظر می‌رسد که سازندگان مسجد را روی صخره‌ای طبیعی (تپه) احداث کرده‌اند.
در حال حاضر ورودی مسجد از ضلع شرقی آن است که سه قوس ناهمگون دارد؛ به بیانی ساده‌تر این بخش مسجد از لحاظ طول، عرض و ارتفاع هیچ تناسبی با یکدیگر نداشته و باعث ایجاد ناهمگونی قابل توجهی شده است. داخل اتاق ورودی مسجد، می‌توان ردیفی از پلکان مارپیچ را مشاهده کرد که به پشت بام مسجد، محدود می‌شود. در بخش خارجی چلیپای سمت جنوب و برخی دیگر از بخش‌های مسجد، قوس‌ها به صورت متقارن و شبیه به یکدیگر ایجاد شده است.
سقف مسجد نیز به صورت گنبدهای خیز کم است و در قسمت داخلی آن می‌توان آثاری از تزئینات مقرنس‌کاری شده را مشاهده کرد که از مصالحی همچون لاشه سنگ تشکیل شده است. البته عمده مصالح استفاده شده در ساخت مسجد جامع بردستان، لاشه سنگ و قلوه سنگ‌های طبیعی مرجانی است که در منطقه وجود دارد و نیز از ملات گچ و نوعی ملات ساروج نیز در ساخت آن به‌کار برده شده است.
در ساخت مسجد جامع بردستان، تزئینات کمی به‌کار رفته است و مسجد ساده اما باشکوه جلوه می‌کند
روی دیوار ضلع جنوبی بخش ورودی مسجد می‌توان چهار طاقچه که به حالت چلیپایی است، مشاهده کرد. البته نباید از این نکته غافل شد که سازندگان مسجد جامع بردستان، در ساخت آن از تزئینات زیادی استفاده نکرده‌اند و بیشتر سادگی را به تجملات و تزئینات چشم‌گیر، ترجیح داده‌اند. اما در بخش‌هایی از مسجد همچون گرداگرد دیوارهای شبستان داخلی می‌توان نوار تزئینی گچبری را مشاهده کرد که در شروع قوس‌ها پوشیده شده است.
از نکات جالب و قابل توجه در مورد مسجد جامع بردستان، وجود یک مقبره در فضای ورودی مسجد است که وری بدنه آن کتیبه‌ای وجود دارد که در دو سطر مضمون آیت‌الکرسی نقش بسته است. در شبستان مسجد، ۱۲ ستون به صورت دو ردیف ستون‌های شش تایی قرار دارد که با اجرای قوس‌هایی در بین آن‌ها، سقف را روی ستون‌ها قرار داده‌اند، به صورتی که هفت دهلیز در سقف ایجاد شده است. محراب نیز همانند بسیاری از بخش‌های مسجد به‌صورت ساده و درست در مرکز بدنه غربی مسجد ساخته شده و در بخش داخلی قوس آن مقرنس اری شده است.
در محراب مسجد، نورگیرهای مشبکی برای تامین نور و تهویه هوا تعبیه شده است
در بخش ورودی یا مدخل محراب می‌توان طرح‌هایی را مشاهده کرد که به شکل ستون‌های قیطانی و پایه‌های گلدانی است و روی نوارهای قیطانی، پوششی از یک ماده شفاف‌رنگ که کارشناسان احتمال می‌دهند این ماده کتیرا باشد، قرار گرفته است. از دیگر ویژگی‌های معماری در این مسجد، تعبیه دو نورگیر مشبک در قسمت پائینی محراب است که نه تنها در این بخش از مسجد وجود دارد، بلکه در گرداگرد بنا و در فاصله‌های نزدیک نیز نورگیرهای مشبکی کار شده است. کارشناسان نقش این نورگیرها را تامین‌کننده نور و نیز تهویه هوا عنوان کرده‌اند.
در بخش سقف میانی شبستان مسجد، ردپایی از کلاف‌کشی با تیرآهن و چوب که بیشتر از چوب درخت کنار و گز است، برجای مانده است. همچنین در بالای شبستان، بادگیری تعبیه شده که معرف معماری سرزمین‌های کویری و جنوبی کشور است. دو سکوی سنگی در دو طرف بخش ورودی مسجد قرار دارد. در این بخش لوحی ساخته شده از سنگ مرمر قرار دارد که زمان تعمیر مسجد توسط «حیدرخان دشتی» را به سال ۱۲۷۳ هجری قمری، بیان می‌کند. همچنین کتیبه‌ای چوبی در مسجد جامع بردستان وجود دارد که با توجه به متون ثبت شده تاریخی به نظر می‌رسد که روی آن به‌صورت برجسته متن به زبان عربی نوشته شده است.
با توجه به کتیبه چوبی که طول آن برابر با ۱ متر و ۴۰ سانی‌متر و عرض آن برابر با ۳۵ سانتی‌متر است، می‌توان دریافت که «حاجی ابوبکر شاه»، در سال ۸۵۲ هجری قمری، بنای مسجد را بازسازی کرده است. جالب است بدانید که طبق گفته اهالی بردستان، این کتیبه چوبی به دست متولی مسجد در مکانی بیرون از آن نگهداری می‌شود. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، این مسجد پس از ساخت تعمیر و بازسازی شده است که لوح سنگی در ورودی مسجد نیز از این مسئله حکایت می‌کند. در این لوح این ابیات حک شده است
«چون زحیدر شد این مسجد عالی بنا از كرامات خداوند كریم ذوالجلال
گفت دشتی از پی تاریخیش كه باز مسجد و محراب شد زحیدر با جلال»
همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، این مسجد فاقد تزئینات متعدد است؛ درواقع کل تزئینات خارجی بنا، طاق‌نماهایی است که در دیوار مسجد قرار دارد و در عین سادگی، با شکوه تمام ساخته شده و همانند میراثی گرانبها از گذشتگان به یادگار مانده است. این اثر تاریخی و گردشگری در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۶۰ به عنوان یکی از آثار ارزشمند ملی کشور، به ثبت رسیده است.
نویسنده: محبوبه حسنی