کتابخانه «کامبوزیا»، یک مکان فرهنگی ارزشمند در اطراف زاهدان است که با نام یکی از اندیشمندان و فعالان سیاسی سابق ایرانی مزین شده است. مرحوم کامبوزیا که خود نیز از نویسندگان قابل زمان خود بود و چند کتاب نیز به تالیف رسانده، در اوایل دوره پهلوی با تبعید شدن به زاهدان، کتابخانه‌ای را در اطراف این شهر بنا نهاد که هم‌اکنون نیز پابرجا است. استاد کامبوزیا به چند زبان زنده دنیا از جمله عربی، فرانسه، روسی، انگلیسی و ترکی تسلط داشتند. در این مقاله با ما باشید تا با هم نگاهی به سرگذشت خود ایشان داشته باشیم و با کتابخانه ایشان نیز آشنا شویم.
«کامبوزیا» کیست؟
استاد امیر توکل کامبوزیا، در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی در شهر تهران متولد شدند. وی دوره مدرسه نظام ژاندارمری را به استادی کلنل «محمد تقی خان پسیان» در خراسان گذراند و آنقدر لیاقت خود را به استادش ثابت کرده بود که در سال ۱۳۰۰ از جانب ایشان به‌عنوان ریاست تلگراف و رموزات آقای پسیان انتخاب شود.
پس از این دوران نیز کامبوزیا در طول سالیان زندگی‌اش، مسئولیت‌های زیادی داشته است که از جمله آن‌ها می‌توان به بازرس اداره دارایی در تربت حیدریه بین سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۳، ریاست دارایی سیستان و بلوچستان بین سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ و حتی دبیری مدرسه شوکتیه در بیرجند بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲ اشاره کرد. ایشان حتی مدتی رهبری حزب دموکرات ایران را در منطقه زاهدان بر عهده داشتند.
گزیده‌ای از فعالیت‌های سیاسی کامبوزیا
همان‌طور که اشاره شد، کامبوزیا بسیار به محمد تقی خان پسیان که از مبارزان علیه استبداد رضاشاه بود، نزدیک بود. پس از درگذشت کلنل پسیان، جناب استاد کامبوزیا به شهر «دزداب» (زاهدان کنونی) توسط رضاشاه تبعید شدند. هرچند در برخی منابع هم آمده که ایشان، خود به آنجا مهاجرت کرده‌اند. در واقع هدف رضاشاه این بوده که فعالیت‌های سیاسی ایشان را خاموش کند.
امیر توکل کامبوزیا از پیروان اندیشه‌های امام خمینی بودند و همچنین به شخصیت‌های برجسته‌ای همچون آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق نیز احترام زیادی قائل بودند، تا جایی که با قبول پیشنهاد دکتر مصدق با قبول رهبری حزب ایران به فعالیت سیاسی خود در زمان سلطنت رضاشاه ادامه می‌دادند.
ایشان پس از کودتای نافرجام ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ که منجر به فرار شاه از کشور شد، با نوشتن نامه‌ای به دکتر مصدق خواستار محاکمه دسیسه کاران شدند، ولی پس از کودتای دوم در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که دوباره استبداد را به کشور برگرداند، مرحوم کامبوزیا کمی در انزوا فرو رفتند. ایشان به‌طور موقت و بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ از فعالیت‌های سیاسی خود کاستند.
کامبوزیا و ساواک
پس از تصویب لایحه ذلت‌بار کاپیتولاسیون در ایران، کامبوزیا از کسانی بود که به شدت به این لایحه اعتراض کرد و در رادیو نیز مواضع خود را مطرح نمود. این کار باعث شد تا ساواک، مرحوم کامبوزیا را از اداره رادیو اخراج کند، در شورای داوری زاهدان ایشان را صلب صلاحیت و از تدریس وی در دانش سرای عالی تربیت معلم زاهدان نیز جلوگیری کند. همچنین ایشان توسط ساواک دستگیر شده و مدت کوتاهی در حبس نیز بوده‌اند.
با این حال کامبوزیا که اراده پولادینی در مبارزه با استبداد داشت، هرگز از مواضع خود عقب‌نشینی نکرد و همیشه در دفاع از اندیشه‌های خود محکم بود. ساواک پس از بازداشت کامبوزیا، منزل وی را مورد تفتیش قرار داد و یادداشت‌های زیادی در مورد صهیونیسم که توسط کامبوزیا نوشته شده بود، یافت.
جالب اینجا است که بعد از دستگیری ایشان توسط ساواک داماد مرحوم کامبوزیا با آقای «بالزان»، نایب رییس انجمن فرهنگستان نژادشناسی فرانسه تماس می‌گیرند و ایشان را مطلع می‌نمایند. آقای بالزان نیز در تماسی با دربار ایران از دستگیر شدن این انسان برجسته در ایران ابراز تاسف می‌کند. بدن ترتیب، کامبوزیا پس از سه هفته ماندن در بازداشت، آزاد می‌شود.
نفرت از صهیونیسم
استاد کامبوزیا به شدت مواضع مخالف صهیونیسم داشتند و در جلسات مختلفی که با افراد مختلف در سیستان و بلوچستان نیز داشتند، همواره از خطرات صهیونیسم صحبت می‌کردند. پیش از این هم به یادداشت‌های ایشان در مورد صهیونیسم که توسط ساواک ضبط شدند، اشاره کردیم. مرحوم کامبوزیا ادعا می کردند که یادداشت های ضبط شده ایشان توسط ساواک به تل آویو یا آمریکا فرستاده می‌شوند و در ایران باقی نمی‌مانند.
کتابخانه استاد کامبوزیا در زاهدان
کتابخانه عمومی استاد کامبوزیا از جاهای دیدنی زاهدان به شمار می‌رود و در ۶ کیلومتری شمال شهر زاهدان واقع شده است. این کتابخانه ارزشمند که نام شخصیت بزرگی را با خود یدک می‌کشد، حدود ۲۰ هزار جلد کتاب به زبان‌های فارسی، عربی و لاتین در خود جای داده است. این کتابخانه، از نظر دارا بودن منابع اسلام‌شناسی و همچنین منابع مرجع فارسی و غربی بسیار غنی است.
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
کتابخانه عمومی استاد کامبوزیا در تاریخ ۲۳ اسفند سال ۱۳۶۵ به عنوان اولین کتابخانه عمومی کشور افتتاح شد و به گفته «صادقه کامبوزیا»، دختر استاد کامبوزیا، از قوانین افتتاح آن، این بود که این کتابخانه که در منطقه برهوت و شوره‌زاری در اطراف زاهدان ساخته شده است، نباید به داخل شهر منتقل شود و همچنین باید همیشه دو نفر از اعضای خانواده کامبوزیا، به‌عنوان مدیر این کتابخانه فعالیت داشته باشند.
استاد کامبوزیا که در اصل یک کشاورز ساده نیز بودند، چنان در امر نقد و بررسی و تحقیق قوی بودند که خیلی از دانشمندان جهان نیز به ایشان احترام می‌گذاشتند. از جمله دانشمند فرانسوی «فرانسویالزان» که در کتاب خود به نام «تپه مجهول» درباره استاد کامبوزیا اینگونه می‌نویسند:
سپاسگزاری من آنچنان برای علامه امیر توکل کامبوزیا بزرگ است که می‌توانم بگویم تمام نورها و امواج علمی و مفید را برای تحقیقات علمی خود از او درک کردم.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید کتاب‌ها و نقشه‌هایی که در این کتابخانه وجود دارند، عموما تک نسخه‌ای هستند و اگر هر نهاد، کتابخانه یا سازمانی آن‌ها را بخواهد، نسخه کپی از این اسناد برای آن‌ها ارسال می‌شود و نسخه اصل کتاب‌ها به هیچ عنوان از این کتابخانه خارج نخواهد شد. مقبره استاد کامبوزیا هم در همین کتابخانه قرار دارد و بازدیدکنندگان می‌توانند در داخل کتابخانه آن را مشاهده کنند.
در پایان باید این را نیز ذکر کرد که تالیفات استاد کامبوزیا شامل بیش از ۸۰ عنوان مقاله و همچنین دست‌نوشته‌هایی است که برخی از آن‌ها در مجلات مختلف در قبل از انقلاب به چاپ نیز رسیده‌اند. استاد کامبوزیا در نیمه شب ۲۳ مهر ماه سال ۱۳۵۳ در همان کلاته‌ای که کتابخانه در آن واقع است، دار فانی را وداع گفتند و کتابخانه ایشان به عنوان یادگاری از این شخصیت وارسته بر جای مانده است.
نویسنده: پویا جوانمرد