گلپایگان یکی از شهرهای باستانی استان اصفهان است. این شهر دارای قدمت بسیار زیادی است و سابقه آن به زمان باستان می‌رسد. این شهر در دوره ساسانی، ورتپاتکان و بعد از اسلام، جرفاذقان نامیده شد. مسجد جامع گلپایگان در اصل روی یک آتشکده ساسانی بنا شده است. این مسجد در زمان حکومت ابوشجاع محمد بن ملکشاه سلجوقی(حکومت ۵۱۲-۴۹۸ه.ق) ساخته شده است و در طول تاریخ بارها و بارها مرمت و بازسازی شده. این مسجد که یکی از بزرگ‌ترین و با قدمت‌ترین مساجد ایران است دارای اهمیت بسیار زیادی است و بخشی از تاریخ معماری دوره سلجوقیان را به خود اختصاص می‌دهد.
مسجد جامع گلپایگان
مسجد جامع گلپایگان یکی از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی و جاهای دیدنی گلپایگان است. مسجد در خیابان مسجد جامع قرار گرفته است. بنای مسجد را در سال ۵۰۸ه.ق و دوران حکومت ابوشجاع دانسته‌اند. این مسجد به دستور ابونصر ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بابا عبدالملک ساخته شده است. نام این شخص در یکی از کتیبه‌های مسجد و در حاشیه محراب درج شده است. نام معمار آن ابوعمر بن محمد قزوینی است. نام این معمار در در بالای محراب و در زیر کتیبه دور گنبد نقش بسته است. این بنای تاریخی در نهم مرداد ماه سال ۱۳۱۲ه.ش در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۹۱ ثبت شد.
معماری مسجد
مسجد به طور کامل از آجر ساخته شدهو فقط پی آن از سنگ است. در برخی قسمت‌ها که بعدها ساخته شده، مسجد دارای کاشیکاری است. مسجد جامع گلپایگان دارای صحن و شبستان وسیع و گنبد بزرگ آجری است. مسجد متعلق به زمان محمد بن ملکشاه سلجوقی است. از خصوصیات مسجد و گنبد آن دارا بودن کتیبه‌های آجری متعدد و تزیینات فراوان دوره سلجوقی است. در کتیبه‌های مسجد، نام محمدبن ملکشاه ذکر شده است. ساختمان گنبد عهد سلجوقی مربوط به قرن ششم هجری قمری است. صحن مسجد جامع گلپایگان بدون احتساب هشتی‌ها، حجره‌ها و رواق‌ها در حدود ۱۶۰۰متر مربع مساحت دارد و ارتفاع گنبد آن ۲۲متر و ابعاد گنبد از داخل ۱۲ در ۱۲ متر است.
در کتیبه‌های مسجد نام ابابکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان، علی بن ابیطالب (ع) و طلحه و زبیر و عبدالرحمن بن عوف آمده است. محراب مسجد نیز که از دو بخش تشکیل شده است در قسمت پایین متصل به کف محراب و در قسمت بالای محراب کلمات «الله احد» و «الله صمد» به خط کوفی مشهود است.
آیاتی از قرآن کریم نیز در اطراف محراب مسجد به خط کوفی نوشته شده است. در زمان فتحعلیشاه قاجار شبستان‌های ساده طرفین گنبد و بناهای شرقی و غربی مسجد را احداث نموده و بر ساختما‌ن‌های گنبد عهد سلجوقی افزوده‌اند. گفته شده مسجد جامع گلپایگان در سال ۱۳۱۰ ه.ش به سرپرستی آندره گدار فرانسوی تعمیر شده است.
دوپوش گنبد مسجد جامع گلپایگان مانند دوپوش گنبد مسجد جامع یزد و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد، گسسته است. دوپوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است. گنبدهای پیش از اسلام دوپوش پیوسته‌اند. چنانکه گاهی دو پوسته، بی هیچ واسطه‌ای به هم متصل می‌شده و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو و شیاره‌ای میان آنها فاصله بوده است. در گنبدهای گسسته، گاهی دو پوسته در کلاله از هم فاصله می‌گیرند.
رساله کتیبه مسجد جامع گلپایگان را فضل الله بروجردی در عصر ناصری نوشته است و نسخه منحصر به فرد آن به شماره ۱۳/۶۱۹۶ در مجموعه ۱۵۷۷ در کتابخانه ملی ملک نگهداری می شود. این نسخه در ۲صفحه ۲۵ سطری به خط شکسته نستعلیق به تاریخ کتابت ۱۳۰۲ هجری قمری ظاهرا به خط مولف و در ابعاد ۷/۱۷ در ۸/۱۰ سانتی‌متر است.
از مهمترین جاهای مسجد، گنبدخانه آن است که مربوط به دوره سلجوقی است. گنبدخانه طرحی زیبا با آجرکاری نفیس دارد که در آن، نقش‌های اسلیمی و هندسی همراه با مقداری گچ‌بری در لابلای آجرها دیده می شود. آجرکاری های گنبدخانه‌ی سلجوقی بی‌نظیرند که دارای مقرنس هایی با شکل مربع نیز می‌باشد.
یک حوض آب بزرگ و کم عمق نیز در وسط صحن مسجد قرار دارد که علاوه بر مکانی برای وضو گرفتن نمازگزاران، بر زیبایی این مسجد افزوده است.
مرمت مسجد
مسجد جامع گلپایگان به دلیل قدمت زیاد، در طول زمان آسیب‌های بسیار زیادی دیده است. مطالعه بر روی آسیب‌ها نشان می‌دهد که برخی برخاسته از عوامل انسانی مثل مرمت‌های نادرست و یا آسیب های منظری و رفتارهای نامناسب مردم در ساخت و سازهای حاشیه‌ای و اطراف مسجد و یا وسایل نقلیه سنگین و حفر چاه‌های اطراف مسجد که سبب برخی آسیب‌ها بر روی ظاهر مسجد شده است. برخی دیگر نیز مربوط به رطوبت بوده‌اند. از آسیب‌های دیگر مسجد می‌توان به تغییر در نوع سازه ایوان و اجرای آن با فلز، تغییر در سبک مرمتی محراب و ناملموس کردن آن، از بین رفتن گچ بری‌های تزیینی زیر گریو گنبد، استفاده از وسایل مدرن، آسیب دیدن شبستان اصلی و تاریخی مسجد در اثر ساخت یک شبستان جدید اشاره کرد. اما در مجموع، بنا آسیب سازهای جدی ندیده است.
این مسجد تاریخی از حدود ۳۰ سال پیش محل برگزاری نماز جمعه شهرستان گلپایگان بوده و به علت کم بودن فضای داخلی و تعداد بالای نمازگزاران به اجبار از صحن و حیاط مسجد نیز برای نماز استفاده می‌شده و به همین دلیل برای در امان بودن نمازگزاران از سرما و باد و باران زمستان و گرمای تابستان همواره قسمت جلوی نما و تک ایوان مسجد با داربست و چادرهای محافظ پوشانده می‌شد تا جایی که نمای زیبای این مسجد دیده نمی‌شد.
با توجه به قدمت ۹۰۰ساله این مسجد چندی قبل سقف ایوان شمالی آن فروریخت. به دلیل اینکه مرمت آن زمان می‌برد و از طرفی به دلیل دیوارهای قطور مسجد کنترل دمای آن در فصول مختلف مشکل بود، تصمیم بر این شد تا از نصف مساحت مصلای نیمه کاره برای برگزاری نماز جمعه استفاده شود. مراحل مرمت این مسجد تاریخی شامل سبک سازی پشت بام مسجد، ترمیم آجرهای گنبد، شیب بندی واجرای لایه کاهگل، غلطک کاری و آجر فرش بنا با ملات کاهگل و بندکشی دیواره‌های مسجد به مساحت ۷۰۰ مترمربع است.
به طور کلی می‌توان گفت در مرمت مسجد، جنبه مذهبی آن بر جنبه تاریخی غلبه داشته است. قدمت بسیار و معماری خاص و تاریخی این مسجد، سبب بازدید گردشگران علاقمند به ایرانگردی و تاریخ ایران می‌شود.
نویسنده: زهرا آذرنیوش