منطقه حفاظت‌شده جاجرود که پس از انتخاب شهر تهران بهعنوان پایتخت کشور (۱۱۳۳ خورشیدی) در زمان قاجاریه با نام‌های قرق سلطنتی یا شکارگاه سلطنتی تحت حفاظت قرار گرفت، امروزه از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تصویب شورای انقلاب، اداره آن به سازمان حفاظت محیط‌زیست محول و طی مصوبه شماره ۹۶ تاریخ ۱۳۶۱/۶/۲۱ شورای عالی حفاظت محیط‌زیست با حدود مشخص بهعنوان منطقه حفاظت‌شده تعیین شد. وجود آب و هوای بسیار خوب و زیست بوم بسیار عالی در این منطقه موجب شده است تا جاجرود به یکی از بی‌بدیل‌ترین نقاط ایران مبدل شود.
جغرافیای منطقه
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت‌شده جاجرود به صورت حوزه آبخیز نیست، بلکه محدوده زیست محیطی است که از شمال به جاده سد لتیان و جاده رسنان، از شرق به ارتفاعات البرز جاده‌های فیروزکوه و هراز، از جنوب به جاده خاوران و ارتفاعات حاشیه آن و مسگر‌آباد و از غرب به شهر تهران محدود است.
وسعت منطقه ۵۶۶۲۴ هکتار و بلندترین نقطه مجموعه قله آراکوه به ارتفاع ۲۶۴۹ متر و پست‌ترین آن دشت سنگ‌تراشان به ارتفاع ۱۱۰۰ متر است.
توپوگرافی منطقه
برجستگی‌های مهم منطقه ارتفاعات قابل توجه هستند. کوه‌های منطقه حفاظت‌شده جاجرود به صورت پراکنده وجود دارند که شامل قلل دهک، خواسه‌بال، جوی لک، شش سفید، گالیون، نی یک، باجی گره، تماشا، قره‌آقاج، شنک، اراکوه، داردار، سولک و چنارک هستند.
بلندترین کوه منطقه، اراکوه با ارتفاع بیش از ۲۶۰۰ متر است، این منطقه که عمدتا زیستگاه قوچ و میش بوده و به دلیل استفاده مفرط دامداران از پوشش گیاهی مطلوبی برخوردار نیست، ولی در ارتفاعات بالا پوشش گیاهی شامل بادام، بنه و انواع گون است. همچنین کوه‌های خواسه‌بال، شش‌سفید، باجی گره، داردار، سولک زیستگاه کل و بز هستند و در کوه‌های داردار نیز پلنگ مشاهده شده است. این کوه‌ها چشمه‌های بسیاری را در خود جای داده‌اند.
آب و هوا
این منطقه دارای اقلیم نیمه صحرایی، کوهستانی و آب و هوای معتدل و نسبتا خشک است. بیشترین و کمترین بارش متوسط سالانه معادل ۷۳۱ و ۱۹۸ میلی‌متر و حداکثر و حداقل درجه حرارت معادل ۴۲ و ۳۰- درجه سانتی‌گراد در ماه‌های تیر و اسفند است و قریب به هشت ماه از سال، از اوایل پاییز تا اواسط بهار به تناوب، منطقه را تحت تاثیر قرار می‌دهد که در فصل بهار به علت تشدید پدیده ناپایداری‌های محلی، پراکندگی و شدت آنها بیشتر است، به طوری‌که میزان بارش برای ارتفاع متوسط منطقه در بهار ۲۲/۳ درصد، در تابستان ۳/۱ درصد، پاییز ۲۸/۱ درصد، زمستان ۴۶/۵ درصد برآورد می‌شود. همچنین متوسط تعداد روزهای یخبندان سالانه منطقه برای ارتفاع مزبور ۱۰۹ روز در سال است، به عبارت دیگر یخبندان در طول سال از سه ماه متجاوز است.
رودخانه جاجرود
رودخانه جاجرود به طول تقریبی ۱۴۰ کیلومتر از دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه دارای چند سرشاخه است که مهم‌ترین آن شاخه‌ای است که از دامنه‌های جنوبی خرسنگ سرچشمه می‌گیرد. شاخه مهم دیگر شاخه‌ای است که از دامنه‌های کلون بستک سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دربند، شمشک، میگون در ناحیه فشم با شاخه خرسنگ بهم پیوسته و رودخانه جاجرود را به‌وجود می‌آورد. رودخانه آهار که از دامنه‌های شمالی توچال سرچشمه می‌گیرد در دهکده اوشان به این رودخانه می‌پیوندد و در پایین‌تر نیز شاخه امامه به آن متصل می‌شود. شاخه‌های فرعی لوارک، کنده‌رود و افجه نیز مستقیما به دریاچه سد لتیان وارد می‌شوند. این رودخانه پس از عبور از سد لتیان و طی ۲۳ کیلومتر که قسمت اعظم آن از منطقه حفاظت‌شده جاجرود و پارک‌ملی خجیر می‌گذرد در منتهی الیه پارک ملی خجیر با رودخانه دماوند تلاقی پیدا می‌کند.
رودخانه دماوند
رودخانه دماوند از دو شاخه اصلی یکی به نام رودخانه تار که از پایین دست دریاچه تار سرچشمه می‌گیرد و دیگری به نام رودخانه رودبار (چشمه اعلا) تشکیل شده است. این رودخانه پس از عبور از شهرستان دماوند در امتداد جنوب‌غربی به سوی منطقه حفاظت‌شده جاجرود سرازیر می‌شود. در منطقه زره‌در که در حاشیه منطقه حفاظت‌شده قرار دارد رودخانه سفیدرود به آن می‌پیوندد و پس از عبور از مناطق پلنگ آواز پایین و ماملو در نزدیکی روستای یوردشاه به رودخانه جاجرود ملحق می‌شود و دوآب دماوند را تشکیل می‌دهد. این رودخانه پس از گذشتن از محل دروازه و تأسیسات پارچین از مسیل شریف‌آباد عبور کرده و پس از مصارف آبیاری وارد دشت ورامین می‌شود.
آب دربندک
از ارتفاعات باغکمیش به طرف جنوب امتداد داشته و دره دربندک را طی کرده و در نزدیکی خجیر به رودخانه جاجرود می‌پیوندد. این رودخانه به علت سرازیر شدن پساب کارخانه الکل‌سازی مطلوبیت کافی ندارد. وسعت کل این حوضه آبخیز حدود ۱۷۶۶ کیلومتر مربع است.
وجود حدود ۵۲ چشمه در منطقه و رودخانه‌های پر آب سبب شده حیات‌وحش در این منطقه مشکل کمبود آب نداشته باشند.
پوشش گیاهی
منطقه حفاظت‌شده جاجرود به دلیل نزدیکی به ناحیه گرمسیری ورامین از یک سو و تأثیر از ارتفاعات البرز مرکزی از سوی دیگر و به دلیل داشتن پستی و بلندی‌های فراوان از نظر پوشش گیاهی سیمای متفاوتی دارد. در کل منطقه ۵۱۷ گونه گیاهی شناسایی شده است که متعلق به ۷۰ تیره گیاهی هستند. از این تعداد ۳۳۲ گونه معادل ۶۴درصد در ردیف گونه‌های گیاهی علفی چندساله، ۱۲۶ گونه معادل ۲۴درصد جز گونه‌های یکساله، ۶ گونه از آنها معادل یک درصد جز گیاهان بوته‌ای و ۲۹ گونه معادل ۶درصد جز گیاهان درختچه‌ای و ۲۴ گونه معادل ۵درصد در ردیف گیاهان درختی است که بیانگر شرایط مناسب رویشی است، زیرا عناصر دائمی آن که اغلب از نوع خاردار و پشته‌ای بوده از نظر حفظ ذخایر ژنتیکی دارای اهمیت خاص هستند.
پوشش گیاهی منطقه گرمسیری
پوشش گیاهی این منطقه از جنوب به سمت ورامین گسترده است و به علت بارندگی اندک خشک با سیمای گیاهان کویری با تراکم اندک و پراکندگی نامنظم است. گونه‌های خشبی، خاردار و پاکوتاه دراینجا وجود دارد که گاهی به صورت جوامع محدود نیز دیده می‌شوند.
به طور کلی گونه‌هایی مشخص و قابل رویت عبارتند از گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، آشنان، جغجغه، آترپلکس، کاروان‌کش، پرند، کور، گون، درمنه، خار شتر و اسپند که در مناطق دشتی و کوه‌های خشک پراکنده‌اند.
پوشش گیاهی کوهپایه‌ها
پوشش گیاهی استپی بیشتر کوهپایه‌ها و دامنه کوه‌ها را پوشانده است، مانند ارتفاعات گویداغ که گونه‌هایی نظیر سیاه گینه، درمنه، ریش‌بز گونه‌های بالشتکی مانند کلاه میرحسن، گون و چوبک همراه با انواع گونه‌های خاردار و گونه‌هایی نظیر آویشن، قدومه، بومادران، کاکوتی، پونه کوهی و غیره دیده است.
درختان و درختچه‌های منطقه
بقایای جنگل‌های بنه در ارتفاعات و تپه ماهورهای ارتفاعات باغشاه تا حدود یورد قشقایی و کریم چشمه جنوب یال زیرک چال نیز به‌طور نامنظم پراکنده‌اند و گونه‌هایی نظیر زالزالک، گوجه وحشی، زرشک، انجیر، شیرخشت و بادامک نیز به‌طور پراکنده مشاهده است. همچنین در قسمت‌هایی از پارک‌ملی خجیر و در ارتفاعات و در شیب دامنه‌ها مانند سروکوه، زیرک چال بارجمالی درخت ارس نیز به‌طور پراکنده به چشم می‌خورد.
گونه‌های شاخص جانوری
پستانداران
منابع آب کافی، پناهگاه زیاد و پوشش گیاهی متناسب با نیاز گونه‌ها، مجموعا زیستگاه مناسبی در دو پارک‌ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود فراهم کرده است. به خصوص پارک‌ملی خجیر از جنبه‌های زیباشناختی، بوم‌شناسی، ژنتیکی، آموزشی، گردشگری و اجتماعی- اقتصادی بسیار مهم بوده، به‌طوری‌که از بهترین زیستگاه‌های البرز مرکزی است. پارک‌ملی سرخه حصار گرچه به دلیل عوامل تنش‌زای زیاد دستخوش تغییرات قرار گرفته، اما همچنان از اهمیتی خاصی برخوردار است.
نکته مهم اینکه پستانداران به علت وابستگی شدید به زیستگاه خود اغلب بهعنوان معرف زیستگاه معرفی می‌شوند، از طرف دیگر همین وابستگی به زیستگاه باعث شده است تا آنها در مقابل تخریب‌های ایجاد شده در زیستگاه حساسیت بیشتری از خود نشان دهند. از طرف دیگر به علت قطع ارتباط این مجموعه با مناطق همجوار خود به صورت جزیره‌ای شده و پستانداران این منطقه در رابطه با مهاجرت‌ها و جابجایی‌های عادی فصلی خود دچار مشکل کرده است.
تعداد گونه‌های موجود در هر یک از راسته‌ها به شرح زیر است:
۳ گونه از راسته حشره خواران (Erinaceidae) شامل: خارپشت اروپایی، حشره‌خور دورنگ، حشره‌خور دندان‌سفید.
۵ گونه از راسته خفاش‌ها (Chiropter) شامل: خفاش بال‌سفید، خفاش سبیل‌دار، خفاش‌گوش‌موشی کوچک، خفاش گوش‌پهن، خفاش دم آزاد اروپایی.
۱۶ گونه از راسته جوندگان (Rodentia) شامل: تشی، موش‌صحرایی، موش قهوه‌ای، موش سیاه، موش خانگی، موش ورامین، هامستر دم دراز، هامستر خاکستری، جرد ایرانی، جرد لیبی، ول آبزی، ول اجتماعی، ول معمولی، ول حفار افغانی، دوپای کوچک، دوپای ناشناخته.
یک گونه از راسته خرگوش‌ها (Lagomorpha) شامل: خرگوش.
۹ گونه از راسته گوشتخواران (Carnivora) شامل گرگ، شغال، روباه معمولی، سمور، رودک، شنگ، کفتار، گربه وحشی، پلنگ.
۴ گونه از راسته زوج سمان (Artiodactyla) شامل: گراز، پازن، قوچ وحشی، آهو.
پرندگان
پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود به علت وجود زیستگاه‌های مختلف اعم از رودخانه، کوهستان، استپ، دارستان، کشتزار، باغات و همچنین قرار گرفتن در مسیر مهاجرت تعداد زیادی از گونه‌های مهاجر از موقعیت بسیارخوبی برای زندگی پرندگان برخوردار است و به همین دلیل گونه‌های متنوعی از پرندگان در زیستگاه‌های مختلف آن مشاهده می‌شود.
در مجموع پرندگان پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود ۱۱۵ گونه بوده که ۲۲٫۶ درصد پرندگان ایران را تشکیل می‌دهد.
تعداد ۳۴ گونه بومی (۲۹٫۵ درصد) شامل پرندگانی از قبیل کبک، معمولی و تیهو.
تعداد ۳۰ گونه مهاجر زمستان‌گذران (۲۶درصد) شامل پرندگانی از قبیل اردک سرسبز، خوتکا و نوک پهن.
تعداد ۴۱ گونه مهاجر تابستان‌‌گذران (۳۵٫۵ درصد) شامل پرندگان راسته Passeriformes از قبیل انواع زردپره، پری شاهرخ و پرندگان دیگری مانند هدهد و سبز قبا.
تعداد ۷ گونه عبوری (۶درصد) شامل بسیاری از اردک‌ها نظیر فیلوش و گیلار و پرندگان شکاری مانند عقاب شاهی.
تعداد ۳ گونه رها شده از قفس (۲٫۵ درصد) شامل طوطی طوق صورتی، بلبل خرما و مینا هستند که بومی منطقه نبوده و توسط انسان از مکان‌های دیگر به تهران منتقل و رها شده‌اند. تعداد این پرندگان روبه افزایش است.
خزندگان
تعداد ۲۷ گونه خزنده در منطقه شناسایی شده‌اند که شامل ۹ گونه از راسته سوسمارها، ۱۷ گونه از راسته مارها و یک گونه لاک‌پشت است.
گونه شاخص خزنده منطقه بزمجه بیابانی است و البته در منطقه گونه‌های با اهمیت دیگری نظیر لاک‌پشت مهمیزدار غربی وجود دارد که علاوه بر اینکه حمایت شده است در طبقه‌بندی IUCN نیز تحت عنوان آسیب‌پذیر قرار دارد. سایر گونه‌های با اهمیت دیگر از قبیل افعی البرزی، افعی شاخدار، بزمجه دشتی در منطقه وجود دارند که در فهرست IUCN بهعنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار دارند.
دوزیستان
در پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود دو گونه دوزیست به نام وزغ سبز و قورباغه معمولی زندگی می‌کنند.
ماهیان
در این منطقه یک گونه غیربومی به نام قزل آلای رنگین‌کمان و ۶ گونه بومی وجود دارند که عبارتند از ماهی سیاه، ماهی سیاه، سس ماهی (حمایت شده)، سگ ماهی جویباری، عروس ماهی، ماهی کولی.
تعارضات و تهدیدات منطقه
ساخت و سازهای غیرمجاز
تخریب حاصل از اجرای پروژه‌های ملی و احداث راه‌های دسترسی متعدد
حفر چاه‌های غیرمجاز در منطقه
شکار و صید غیرمجاز، آتش‌سوزی عرصه‌های طبیعی و بکر
عدم ممیزی و کنترل ورود دام توسط منابع طبیعی و ورود دام‌های عبوری در فصولی از سال موجب بروز معضلات زیست محیطی و حفاظتی بیشماری شده است
ورود غیرمجاز مصالح و افزایش ساخت و سازهای غیرمجاز
احداث شهرک پردیس در مجاورت این منطقه و موضوع واگذاری اراضی حریم شهر پردیس به شرکت عمران شهر پردیس از سال ۱۳۷۶ از طریق منابع طبیعی بدون هماهنگی و اخذ نظریه زیست‌محیطی و در نتیجه توسعه تصرفات و احداث واحدهای صنعتی غیرمجاز در اراضی شرقی و شمالی در پلاک‌های سعید‌آباد، سنگ‌لشگری، اشترگردن، باغ کمیش، پوراز، کمرد و خسرو‌آباد که علاوه بر تخریب و تصرف زیستگاه با تخلیه پس‌آب‌ها و پسماندهای صنعتی موجبات آلودگی آب رودخانه حفاظت‌شده و آب شرب کلان شهر تهران نیز شده است
روستای ده ترکمن واقع در منطقه حفاظت‌شده جاجرود و حریم منطقه ۱۳ تهران به دلیل مجاورت با کلان‌شهر تهران و ارزش افزوده اراضی مورد هجوم متصرفین و ساخت و سازهای غیرمجاز قرار گرفته و مشکلات حفاظتی و زیست محیطی بیشماری را در بر داشته است؛
توسعه ناموزون، بی‌رویه و بدون مجوز نواحی و مناطق صنعتی در حاشیه جنوبی منطقه و احداث روز افزون کارگاه‌های آلاینده و مزاحم ریخته‌گری و آبکاری باعث آلودگی و برهم خوردن وضعیت اکولوژیک منطقه شده است
واگذاری اراضی منطقه از طریق منابع طبیعی و آبخیزداری به بهانه‌های متعدد بدون در نظر گرفتن مقررات حاکم بر مناطق چهارگانه و بدون هماهنگی با محیط زیست
فعالیت‌های معدنی غیرمجاز و تخریب بیش از اندازه زیستگاه‌ها
برداشت سنگ و خاک از رودخانه و سایر مناطق
تخلیه زباله در مناطق
نویسنده: بهنام شکوری