پیشوا نام شهری در جنوب استان تهران است که با پایتخت ۴۵ کیلومتر و با شهر ورامین حدود ۱۰ کیلومتر فاصله دارد. پیشوا به عنوان شهری قدیمی که در مسیر کهن جاده ابریشم نیز قرار داشته است و زادگاه نخستین پادشاه ایران یعنی کیومرث نیز بوده است، دارای تعدادی از آثار تاریخی ارزشمند است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «قلعه ایرج» یا «قلعه گبری» نام دارد. در این مقاله می‌خواهیم به معرفی این اثر باستانی مهم بپردازیم.
دسترسی
قلعه ایرج از جاهای دیدنی ورامین است و در شمال کمربندی ورامین به سمت پیشوا و در کنار روستای «عسگرآباد» قرار دارد. موقعیت دقیق این قلعه را بر روی نقشه زیر مشاهده می‌کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
تاریخچه
قلعه ایرج که بزرگترین دژ خشتی نظامی جهان به حساب می‌آید، به نظر می‌رسد که در دوران ساسانی ساخته شده باشد ولی با توجه به این که آثاری با بیش از ۳ هزار سال قدمت در این قلعه یافت شده‌اند، این احتمال نیز وجود دارد که قلعه پیش از آن ساخته شده و در دوران ساسانی مورد بازسازی قرار گرفته است. دلیل نام گذاری آن نیز انتساب آن به «ایرج» فرزند «فریدون» از چهره‌های اساطیری ایران است.
باستان شناسانی همچون «ژان دیولافوا» و «کلایس» در مورد این قلعه تحقیقات گسترده‌ای را انجام داده‌اند. کلایس به وضوح به ابعاد بزرگ این قلعه اشاره کرده و گفته است که ابعاد بزرگ آن با هیچکدام از قلعه‌های خشتی دیگر در دنیا قابل مقایسه نیست.
عده‌ای نیز در مورد این قلعه چنین ادعا کرده‌اند که همان «دژ وارنا» در کتاب اوستا است. «اعتمادالسلطنه» در کتاب «مرآت البلدان» و «جرج کرزن»، سیاستمدار و ایران شناس بریتانیایی در سفرنامه خود این ادعا را مطرح کرده‌اند.
مشخصات ساخت و معماری
قلعه ایرج طول و عرضی معادل با ۱۴۴۰ متر در ۱۲۸۰ متر دارد که از آن دژی عظیم و پر ابهت ساخته است و به عنوان بزرگترین قلعه خشتی نظامی در ایران و حتی جهان شناخته می‌شود. دیوارهای آن پهنایی بین ۱۷ تا ۲۲ متر دارند و بیشترین ارتفاع دیوار در بنا در گذشته ۲۵ متر بوده است ولی به دلیل فرسایش دیوارها بر اثر عوامل طبیعی در طول سالیان هم‌اکنون حداکثر ارتفاع دیوار در قلعه به ۱۶ متر می‌رسد. مصالح عمده به کار رفته در ساخت این قلعه خشت و گل است.
این قلعه بزرگ مستطیل شکل، در گذشته در ضلع شمالی دارای ۳۴ برج، در ضلع جنوبی دارای ۴۲ برج و در ضلع‌های شرقی و غربی دارای ۳۶ برج بوده است که امروزه متاسفانه فقط و فقط دو برج که در فاصله ۳۰ متری از هم قرار دارند، در این قلعه باقی مانده‌اند.
درون دیوار مابین این دو برج دیده بانی، راهروهایی وجود دارند که آن‌ها را به هم متصل می‌کرده‌اند. جالب است بدانید که این راهروها به قدری عریض بوده‌اند که ارابه‌های نظامی و ادوات جنگی درون آن‌ها به راحتی حرکت می‌کردند.
نکته شگفت انگیز دیگر این است که قلعه به گونه ای ساخته شده بود که رفت و آمد سربازها و هرگونه جنب و جوشی در داخل این راهروها در خارج قلعه توسط دشمنان احساس نمی‌شد و این یکی از نشانه‌های امنیت بالای این قلعه بود.
قلعه ایرج دارای ۴ دروازه در شمال، جنوب، شرق و غرب است. دروازه شمالی این قلعه دقیقا رو به روی قله کوه زیبای دماوند قرار گرفته است و این باعث می‌شود که تماشای قلعه از سمت جنوب، چشم‌انداز فوق العاده‌ای از آن به همراه قله دماوند ارائه دهد که می‌تواند قاب عکس خوبی برای عکاسان نیز باشد. در سال‌های گذشته دروازه و دیوارهای ضلع شرقی بنا مرمت شده‌اند و دو دروازه شمال و جنوب نیز برای عبور و مرور باز هستند.
در گذشته در اطراف این دژ مستحکم و باشکوه، خندق‌هایی به عمق ۸ متر و پهنای ۳۰ متر حفاری شده بود که برای محافظت از قلعه در برابر حمله دشمنان و آشوبگران استفاده شود. به هنگام حمله دشمنان، درون این خندق‌ها آب رها می‌کردند و دسترسی به قلعه در این زمان عملا غیرممکن می‌شد. این خندق‌ها در حال حاضر به منظور استفاده کشاورزی به صورت هموار درآمده‌اند. همچنین در این قلعه یک رشته قنات با هفت سنگ آب در حال جریان است که از منبع دقیق آن اطلاعات معتبری در دست نیست.
لازم به ذکر است که در گذشته در داخل قلعه ایرج، قصری زیبا نیز قرار داشته است که متاسفانه امروزه اثری از آن دیده نمی‌شود. ضمن آن که از زمین‌های داخل محوطه قلعه امروزه برای کشاورزی استفاده می‌شود.
ثبت در آثار ملی ایران
قلعه ایرج یا به قول محلی‌ها قلعه گبری به عنوان یکی از زیباترین، باشکوه‌ترین و البته بزرگترین قلعه‌های ایران و جهان در تاریخ ۱۱ شهریور سال ۱۳۸۲ هجری شمسی، با شماره ثبت ۹۸۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تصویر هوایی که در آن محدوده قلعه ایرج مشاهده می‌شود
میراث فراموش شده
قلعه ایرج یکی از آثار باستانی فراوان کشور است که در گذر سالیان مورد بی مهری و غفلت قرار گرفته است و متاسفانه بخش‌های زیادی از آن تخریب شده است. علاوه بر عوامل فرسایش دهنده طبیعی، دخالت‌های انسانی نیز باعث تخریب خیلی از بخش‌های این قلعه در طی این سال‌ها شده است. البته شکی در این نیست که با وجود همه این تخریب‌ها، همچنان قلعه ایرج شکوه خود را حفظ کرده است و عظمت این دژ تاریخی هر بیننده‌ای را شگفت زده خواهد کرد، ولی با توجه به مشخصات کم نظیری که از این قلعه ذکر کردیم، لزوم توجه به آن و حفظ و حراست هر چه بیشتر از آن کاملا احساس می‌شود.
نویسنده: پویا جوانمرد