به فاصله حدود ۷۵ كیلومتری شمال‌شرق شهرستان ارومیه و ۳۵ كیلومتری جنوب‌شرق شهرستان سلماس روستای قره باغ واقع شده است. این روستا مركز دهستان انزل شمالی، بخش انزل شهر ارومیه است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۴۸۰ متر است. روستا در دره نسبتا خوش آب‌و‌هوا و سرسبز قره‌باغ واقع شده و تا درون روستا جاده آسفالته كشیده شده است. این روستا كه تا ساحل دریاچه ارومیه حدود ۵ كیلومتر فاصله دارد، یكی از نقاط پرجمعیت منطقه است و در آن حدود ۵۰۰ خانوار عمدتا ترك زندگی می‌كنند. اغلب آنها دامدار و كشاورزند. ارامنه روستا نیز به شهرهای ارومیه و سلماس مهاجرت كرده‌اند. كلیسای سورپ پطرس که از جاهای دیدنی سلماس به شمار می‌رود، در جانب شمال‌غربی روستا و مشرف به دره قره باغ واقع شده است. به فاصله نزدیكی از كلیسا و در غرب آن قبرستان بزرگ مسیحی با سنگهای لاشه‌ای و چهارگوش قرار گرفته و آثار اندكی از بناهای خشتی و مسكونی ارمنیان هنوز پابرجاست.
تاریخچه
تاریخ دقیق بنای اولیه كلیسا به درستی معلوم نیست. ساختمان كنونی آن به استناد سنگ‌نوشته‌ای كه در دیوار غربی كلیسا قرار گرفته، در سال ۱۶۵۵ م و همزمان با سلطنت شاه عباس دوم صفوی (۱۰۷۷ـ۱۰۵۲ هـ .ق) ساخته شده است. هر چند می‌توان احتمال داد كلیسا قدیمی‌تر هم باشد، ولی در این زمینه تاكنون مدرك متقن و مؤثقی به دست نیامده است. متن سنگنوشته مذكور كه یک هیئت ایتالیایی آن را معرفی کرده، بدین شرح است: «ساخته شده به وسیله چریكو گریگور (گیگور) كاتب در سال ۱۶۵۵». این سنگنوشته در بالای ورودی كم ارتفاع كلیسا در دیوار جنوبی سنگ مكعب مستطیلی كار گذاشته شده كه روی آن در ۳ سطر، كتیبه‌ای به خط ارمنی نوشته شده است. ترجمه متن مذكور را هیئت ایتالیایی دانشگاه میلان بدین شرح بیان کرده است: «كلیسا به وسیله نرسس لامپاقس در سال ۱۷۸۵ مرمت شده است.»
در ضلع شرقی دیوار جنوبی نیز سنگنوشته دیگری وجود دارد كه ترجمه آن چنین است: «هشتم ژانویه سال ۱۸۲۶ كشیش ارشد باغداسر اسكریسی» كه احتمالا نام مرمت‌كننده و تاریخ ترمیم مجدد آن است. کلیسا همزمان با مهاجرت ارامنه از روستا متروك مانده و به تدریج تخریب‌هایی در آن صورت گرفت، به‌طوری‌كه تا مدتها به‌صورت ویرانه‌ای باقی بود. سرانجام با همت مسئولان میراث فرهنگی آذربایجان غربی به شماره ۱۶۵۰ در فهرست آثار ملی كشور جای گرفت. به دنبال آن در سال ۱۳۷۸ از طرف میراث فرهنگی مورد مرمت اساسی قرار گرفت و بخش‌های فوقانی دیوارها، كف داخلی، سقف و دیگر قسمت‌های آن مرمت شد. بعد از خاكبرداری ضلع خارجی دیوار جنوبی و در كنار ورودی اصلی سنگنوشته دیگری نمایان شد كه در دیوار كار گذاشته شده بود. ترجمه سنگنوشته چنین است:
«كشیش اوهان، ساخت در روستای قجائو (قره باغ)، این ساختمان را برای مردگان آن سال ... ساختم [مرمت كردم].»
هر چند، سال مرمت كلیسا در سنگ نوشته خوانا نیست، ولی رسم‌الخط آن نشان می‌دهد كه در قرن هجدهم میلادی نوشته شده است. كلیسا امروزه در وضعیت نسبتا خوبی است، ولی از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی‌شود.
توصیف كلی بنا
این كلیسا مشتمل بر تالاری مستطیل شكل و منفرد با مساحت حدود ۱۷۰ مترمربع است كه از جهات جنوبی و غربی بدنه آزادی دارد و از جهات شرقی و شمالی با بناهای خشتی و مسكونی مجاور تلفیق شده است. كلیسا درون حیاطی محصور بود كه امروزه تنها قسمت اندكی از دیوار جنوبی حیاط بر جای مانده است. سایر قسمت‌ها به مرور زمان از بین رفته است.
مصالح
كلیسای سورپ پطرس با استفاده از گچ و سنگهای لاشه‌ای نسبتا بزرگ و بعضا تراش‌خورده و قلوه‌ای ساخته شده است. نمای خارجی دیواره‌های كلیسا ساده بوده و فاقد تزئین خاصی است و با سنگهای قلوه‌ای و لاشه سنگهای بسیار بزرگ ساخته شده است.
از قرون اولیه میلادی كه ساخت كلیسا در ارمنستان و ایران آغاز شد، معماران ارمنی آنها را به سبك بازیلیك می‌ساختند كه شامل دو نوع ساده و ستوندار بوده است. بازیلیك‌ها شامل سالن‌های كشیده و مستطیلی هستند كه در موقعیت شرقی ـ غربی قرار گرفته و معمولا به واسطه چند ستون به یك یا سه ناو تقسیم می‌شوند. وجود كلیسا با طرح بازیلیك با یك یا سه ناو در معماری ارمنستان سابقه‌ای كهن دارد. بناهای این چنینی عبارت بودند از معبدهای مهری كه قبل از گسترش مذهب مسیح در نواحی مختلف ارمنستان وجود داشتند. پس از آنكه در سال ۳۰۱ میلادی دین مسیح در ارمنستان و نواحی غربی ایران رواج یافت بسیاری از معابد مهری به كلیسا تبدیل شدند و كلیساهایی كه بعد از آن برپا شدند تا مدتها از طرح معابد كهن تقلید می‌کردند. تداوم ساخت كلیسا با سبك بازیلیك كه از قرون اولیه میلادی آغاز شد تا سده‌های نوزدهم و بیستم به‌عنوان یكی از مهمترین سبک‌های كلیساسازی در بنای غالب كلیسای ارمنستان و ایران مطرح بوده است.
$('.map-container') .click(function(){$(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
نویسنده: آزاده یوسف نژاد