سلماس، از شهرهای استان آذربایجان غربی در ۸۵ کیلومتری شمال ارومیه است. این شهر دارای پیشینه‌ای چند هزار ساله است و دیرینگی آن به دوران «اورارتویی» برمی‌گردد. یکی از مهم‌ترین آثار باستانی و جاهای دیدنی سلماس، سنگ نگاره «خان تختی» است که روی کوه «پیرچاووش» نقش بسته است. در این مقاله می‌خواهیم این اثر تاریخی را به شما معرفی کنیم.
موقعیت
در کیلومتر ۱۵ جاده سلماس به سمت ارومیه، روستای «خان تختی» قرار دارد. سنگ نگاره تاریخی خان تختی در همین منطقه و روی کوه پیرچاووش قرار گرفته است و از کنار جاده نیز به چشم می‌خورد. البته برای بازدید از این اثر لازم نیست کوهنوردی یا صخره‌نوردی کنید، چرا که در دامنه کوه پله‌هایی تراشیده شده است تا مردم بتوانند به این طریق و به راحتی به سنگ نگاره‌ها دسترسی پیدا کنند. موقعیت دقیق این اثر باستانی را می‌توانید روی نقشه زیر مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
قدمت
قدمت سنگ نگاره خان تختی به قرن سوم میلادی و دوره حکومت سلسله ساسانیان برمی‌گردد. اگر بخواهیم به طور دقیق‌تر بگوییم، تاریخ ساخت این نقش برجسته به گفته «والتر هینتس»، یکی از باستان‌شناسان مطالعه‌کننده روی این اثر، به حدود سال ۲۳۸ میلادی برمی‌گردد. لازم به ذکر است که باستان‌شناسان متعددی از جمله «کرپرتر»، «فلاندن»، «کوست»، «دمرگان»، «لمان» و البته «والتر هینتس» به بررسی این سنگ نگاره‌ها پرداخته‌اند و سعی در معرفی آن‌ها کرده‌اند.
مشخصات
سنگ نگاره خان تختی دارای حدود ۵ متر عرض بوده و طولی در حدود ۲٫۵ الی ۲٫۸ متر دارد. این نقوش ارزشمند حک شده روی کوه در ارتفاع ۳۰ متری از سطح زمین قرار دارند و زیبایی و ظرافت آن‌ها توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.
محتوای سنگ نگاره
اگر با دقت به این سنگ نگاره نگاه کنید، می‌توانید روی آن دو نفر به صورت پیاده و دو نفر سواره را مشاهده کنید. شخص سواره سمت چپ «اردشیر پاپکان» و شخص سواره سمت راست «شاپور یکم» است. اردشیر بنیان گذار سلسله ساسانی بود. شاپور یکم نیز فرزند اردشیر و ولیعهد وی بود. هر دوی آن‌ها پادشاهانی قدرتمند بودند که در زمان حکومت‌شان پیروزی‌های درخشانی را در برابر رومیان داشتند.
از چپ به راست: نجیب زاده‌ای ارمنی در حال اهدای هدیه به اردشیر، اردشیر اسب سوار، نجیب زاده‌ای ارمنی در حال اهدای هدیه به شاپور، شاپور اسب سوار
در دوره حکومت اشکانیان، شهر سلماس در منطقه‌ای بسیار مهم و استراتژیک مابین ایران و امپراطوری روم که ابرقدرت‌های اصلی آن زمان بودند، قرار داشت و به همین دلیل طبیعی بود که این منطقه صحنه جنگ و درگیری نظامی این دو ابرقدرت بزرگ باشد.
اردشیر موسس سلسله ساسانیان در آن زمان قلمرو حکومت خود را گسترش داده و به فکر تصرف آذربایجان و ارمنستان افتاد. او همچنین از رومی‌ها درخواست کرد که مناطقی همچون عراق و سوریه را تخلیه کرده و عقب نشینی کنند. رومیان این کار را انجام دادند و این باعث شد که «خسرو اشکانی» به عنوان شاه آذربایجان مجبور باشد به تنهایی در برابر اردشیر مقاومت کند.
رومی‌ها نیز بارها در این مناطق دست به حملاتی زدند. در یکی از هجوم‌های صورت گرفته از سمت رومی‌ها، «یولیانوس» امپراطور روم به آذربایجان حمله و سلماس را تصرف می‌کند. آن‌ها که در نوشته‌های خود، نام «جیلیا کوموس» به معنای «سرزمین آباد پر غله» را برای شهر سلماس استفاده کرده بودند، پس از این تصرف به غارت آن پرداختند.
نجیب زاده‌ای ارمنی که احتمالا در حال اهدای هدیه به شاپور یکم است
اما در یکی از مهم‌ترین جنگ‌ها، اردشیر پاپکان و ولیعد او یعنی شاپور یکم ساسانی بر سپاهیان روم غلبه کرده و موفق شدند تا ارمنستان را فتح کنند.
سنگ نگاره ارزشمند خان تختی در واقع به این پیروزی مربوط می‌شود. در این سنگ نگاره مشاهده می‌کنیم که «والریانوس» پادشاه رومی در مقابل شاپور ساسانی زانو زده است. همچنین می‌بینیم که دو نفر از حاکمان محلی ارمنی در حال تقدیم کردن هدایایی به اردشیر و شاپور هستند.
در واقع این می‌توان دریافت که این پیروزی برای پادشاه ساسانی آن چنان اهمیت بالایی داشته و شادی و غرور فراوانی را برای وی به ارمغان آورده که دستور داده این تصاویر را بر روی کوه پیرچاووس که گویا در آن زمان یک قلعه نظامی نیز بوده است و اهمیت فراوانی داشته، حکاکی کنند.
پله‌هایی که برای دسترسی مسافرین به سنگ نوشته‌های خان تختی ایجاد شده‌اند
ثبت در فهرست آثار ملی
سنگ نگاره خان تختی سلماس به عنوان یک اثر باستانی که تصویرگر یکی از حوادث مهم تاریخی رخ داده در این منطقه است، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی و با شماره ثبت ۱۶۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نویسنده: پویا جوانمرد