ارمو از توابع بخش مرکزی شهرستان دره شهر در استان ایلام واقع شده است. گورستان اِرَمو از منحصربه‌فردترین گورستان‌های قرن متاخر اسلامی است که از جاهای دیدنی دره شهر، در قسمت شرقی دره شهر و در مسیر جاده دره شهر به پل‌دختر است و زمین‌های بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع شده‌اند.
تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان‌دهنده ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است.
یکی از این محوطه‌های باستانی گورستان اِرمُو در ضلع جنوبی امام‌زاده بابا سیف‌الدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت و سازهای دوران مختلف در امام‌زاده و گسترش محوطه امام‌زاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمت‌های مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متل‌ها، مغازه‌ها) قرار گرفته است. این گورستان به قبل از دوران امام‌زاده بابا سیف‌الدین (ع) می‌رسد و در زمان حیات خود بابا سیف‌الدین محل دفن مریدان وی بوده است. در آن زمان این قسمت در کنار دروازه ورودی اِرمو قرار داشته است.
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امام‌زاده احداث شد، همراه با سنگ‌های قبرستان‌های دیگر شکسته شدند. مابقی قبور نیز به علل متعدد از جمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته است. امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقی مانده است.
سنگ‌مزارهای قبرستان ارمو
سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو نوع خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو هم قابل مشاهده است. در نمونه‌های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کار رفته‌اند، معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می‌شود.
بعضی از قبرها دارای سنگ‌های نوشته شده با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش هستند. این سنگ‌مزارها یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می‌گذارد ـ فرهنگی که در هیچ یک از کتب تاریخی به آن اشاره نشده و به‌راحتی می‌توان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سال‌های دور این ناحیه را با استفاده از این سنگ‌مزارها بازسازی کرد.
حکاکان بومی این سنگ‌مزارها را خلق کرده‌اند، حکاکان هنرمندی که به نظر می‌رسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگ‌ها تا حدود بسیار زیادی به دور و غنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره برده‌اند که در اقصی نقاط جهان از آنها استفاده می‌شده است. شیوه حکاکی‌ها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی می‌کردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می‌طلبید. در نوع گود هم نقوش را در سنگ حکاکی می‌کردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاب‌بندی‌ها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورد استفاده قرار می‌گرفت.
سنگ‌قبرهای قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان گواه بر این است که این قبرستان در دوره‌های بعدی تا زمان حال مورد توجه عمیق بوده است. طرح سنگ‌ها به‌خصوص مقرنس‌های حاشیه‌ای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کار رفته در جای‌جای بقعه امام‌زاده است.
نقوش سنگ‌قبرهای گورستان محوطه امام‌زاده بابا سیف‌الدین ارمو دره شهر شباهت فراوانی به بیشتر گورستان‌های هم‌دوره خود، از جمله گورستان‌های متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و گورستان دارالسلام شیراز، سنگ‌قبر انوشیروان در اردستان، قبور آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اهری، در اهر و به‌خصوص سنگ‌قبر خود شیخ (که شباهت بی‌چون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بته‌جقه بر روی آن) دارد. همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاب‌بندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
نقوش سنگ قبرها
به طور کلی نقوش به‌کار رفته بر روی سنگ‌قبرهای این گورستان را می‌توان به پنج گروه تقسیم کرد: نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوع‌ترین نقوش را شامل می‌شود در واقع نقوش پیچک‌ها، برگ‌های اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاری‌های ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگ‌های نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. در واقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی و زندگی و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورد استفاده روی سنگ قبور اِرَمو است که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ، مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن می‌گزیند. از اینجا می‌توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می‌شود.
نقوش انسانی تعداد انگشت‌شماری دارند. این نقوش نشان‌دهنده مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است.
نقوش حیوانی نیز مانند نقوش انسانی خیلی کم هستند و شامل اسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح است. همچنین اسب در واقع نشانه میل و عشق به زندگی و گواه ایمانش به از سر گرفتن زندگی در جهان دیگر است.
نقوش نمادین از جمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته شده است، در گورستان‌های هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّ‌شهر، همچون گورستان شهید اقبال زینی‌وند واقع در شهرستان درهّ‌شهر، گورستان‌های متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمده‌ترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد.
مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. همچنین وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آب‌پاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه بعد از فتح اسلام است.
نویسنده: زهرا صالح نژاد